Hugur - 01.01.1992, Side 94

92
Eyjólfur Kjalar Emilsson
HUGUR
— sem gert er ráð fyrir að færi sálinni vitneskju um efnisheiminn
— virðist fela í sér stökk yfir verufræðilega gjá.24
Ennfremur kemst Plótínos að þeirri hugmynd sinni um sálina sem
hann beitir gegn efnishyggjumönnum með því að skoða eigin skyn-
reynslu. Hann taldi greinilega að staðhæfingar hans um einingu
skynjandans væru reistar á þekkingu sálarinnar á eigin athöfnum.
Hugmyndir Plótínosar, og þá sérstaklega gagnrýni hans á efnishyggju
Stóumanna, innihalda vísi að mörgum þeim grundvallarspurningum
um tengsl sálar og líkama, sem heimspekingar hafa glímt við síðan á
dögum Descartes. Eins og ég hef þegar nefnt, er ein afleiðingin af
hugmyndum Plótínosar um sálina sú að það virðist óráðin gáta
hvernig sálin getur yfirleitt tengst efnisheiminum - þeim hluta
heimsins sem hefur rúmtak - verið í honum og jafnvel haft áhrif á
hann.25 Og andmæli Plótínosar gegn Stóumönnum hefðu sem
auðveldast getað orðið vísir að rökræðum um tengsl þess sem á sér
stað (efnislega) í líkamanum og þess sem gerist í sálinni, sem þá væri
skoðað innan frá, eða vísir að rökræðum um efnislegar skýringar eða
smættun á sálarlífsfyrirbærum. En þessir vísar náðu aldrei að spretta,
eflaust vegna þess að ekki voru neinir efnishyggjumenn uppi til að
andmæla Plótínosi og leiða rökræðuna áfram.
Þrátt fyrir þetta virðist mér það sem hér hefur verið rakið, nægja til
þess að nefna Plótínos föður gátunnar um tengsl sálar og líkama, eða
að minnsta kosti afa hennar- og taka má þennan titil hvort heldur sem
lof eða last, allt eftir því hvað hverjum finnst. Hvað sem því líður gæti
allt það sem Ryle nefnir „goðsögn Descartes" í Concept of Mind, að
undanskilinni kenningu um vélgengi líkamans, allt eins átt við um
hugmyndir Plótínosar, eða ef því er að skipta hugmyndir Ágústínusar.
Vel má vera að skilningur nútímamanna, eða „hin opinbera kenni-
setning“ svo orð Ryles séu notuð, sé goðsögn. En ég held að
athugasemdir þær sem raktar hafa verið hér ættu að nægja til að sýna
að hann er ekki einstök söguleg hending sem á einn veg eða annan
sprettur af gríðarlegum áhrifum Descartes.
24 Vandkvæðin sem fylgja þessu viðhorfi koma glöggt fram í IV. 4. 23.
25 Plótínus vill alfarið neita því að hið líkamlega hafi áhrif á sálinu (sjá sérstaklega
III. 6.). Áhrif athafna sálarinnar á líkamann valda hins vegar engum vanda, því í
frumspeki hans er allur hinn skynjanlegi heimur upplýstur af Veraldarsál sem er
jafnfram uppspretta náttúrlögmálanna. Því eru athafnir mannanna og áhrif sálar
þeirra á líkama sinn einungis einstök tilfelli almennrar reglu.