Hugur - 01.01.1995, Síða 30

28
Þorsteinn Gylfason
HUGUR
auðvitað að því marki til dæmis sem hann hættir á fangavist og vill
hana ekki. Maður sem stendur á sama um hvernig mál hann talar eða
skrifar hefur enga ástæðu til að fylgja reglum um rétt mál og rangt.
Maður sem er mest í mun að vekja athygli hefur margvíslegar ástæður
til að fylgja ekki mannasiðum, til dæmis um klæðaburð á
mannamótum, og hann þarf ekki að hafa neina ástæðu til að fylgja
þeim. Hvers vegna skyldi gegna öðru máli um siðferðið?
Maður hefur ástæðu—skynsamlega ástæðu—til að fara að lögum,
fylgja mannasiðum og vanda mál sitt að því marki sem breytni eftir
reglunum sem um er að ræða í hverju tilfelli þjónar einhverjum
markmiðum sem hann vill eða þarf að ná. Þessi markmið geta
auðvitað verið af öllu mögulegu tæi. Maður getur til að mynda fylgt
mannasiðum til að ganga í augun á einhverjum. Eða hann getur
hugsað sem svo: „Svona gerir fínt fólk, og ég vil vera í þeim hópi.“
Hann getur fylgt þeim af tómri hæversku eða af því að hann trúir á
mannasiði þannig að hann telji þá vera höfuðprýði á siðuðu samfélagi
og jafnvel forsendu alls siðferðis.24 Og þetta eru allt saman skynsam-
legar ástæður. Á hinn bóginn virðist það óskynsamlegt að fara með
mannasiði sem sjálfkrafa ástæðu til breytni og segja aðeins við sjálfan
sig: „Svona á að haga sér!“ Af hverju? „Af því bara!“
Það er margt sem bendir til þess að siðferðið sé á sama báti hvað
varðar ástæður til breytni. Dygðirnar prýða viljann. Góðviljaður
maður gerir góðverk af því að hann vill að öðrum farnist vel. Þessi
vilji hans veitir honum ástæðu til að vinna verkið. Boðið
Hjálpaðu öðrum!
er ekki sjálfkrafa ástæða hans til breytni fremur en „af því bara“ er
skynsamleg ástæða til nokkurs hlutar. Og maður sem stendur
nákvæmlega á sama um velfarnað annars fólks hefur enga ástæðu til
góðverka. Það er einmitt meinið.
Þegar hér er komið verður Kant að vísu áleitinn. Hann segir
dæmisögu af manni sem armæða hefur leikið grátt og slökkt hjá
honum alla samkennd með öðrum mönnum. En hann gerir góðverk af
því einu að það er skylda hans. Kant ber hann saman við léttlyndan
24 Sjá Sigurð Nordal: „Kurtcisi" í List og lífsskoðun III, Almenna bókafélagið,
Reykjavfk 1987, 177-188.