Hugur - 01.01.1995, Page 96

94
Atli Harðarson
HUGUR
Taflmennirnir eru tákn því það skiptir engu máli úr hvaða efni þeir
eru, hvað þeir eru stórir eða hvernig þeir líta út. Það dugar að þeir
þekkist í sundur og það sé ljóst eftir hvaða reglum þeir hreyfast. Ef
einhverjir vilja nota brauðsneiðar fyrir reiti á skákborði, tómata fyrir
peð og gulrætur fyrir biskupa þá er það allt í lagi. Fylgi þeir aðeins
reglunum þá er leikurinn sem þeir leika fullgild alvöruskák. Það er
líka fullgild alvöruskák þótt myndir á tölvuskjá komi í staðinn fyrir
taflmenn úr tré. En mynd á tölvuskjá getur ekki komið í staðinn fyrir
körfubolta. Það er ekki hægt að leika raunverulegan körfubolta með
henni. Með þessu er ekki sagt að útilokað sé að smíða vélmenni, sem
getur leikið körfubolta en það vélmenni verður að geta gert fleira en
að möndla með tákn. Það verður að geta hoppað, hlaupið og gripið
bolta.8
Það sem hér hefur verið sagt um taflmenn gildir um öll tákn. Það
eina sem skiptir máli er að þau þekkist frá öðrum táknum í stafrófínu
eða því safni tákna sem er í notkun.
*
Sú saga er sögð af hagfræðingnum Keynes að hann hafi eitt sinn
verið spurður hvort hann hugsi fremur í myndum eða í orðum og
hann hafi svarað: „Eg hugsa í hugsunum.“ Spurningin sem var borin
fyrir Keynes minnir á að fólki er tamt að líta svo á að það hugsi í
einhvers konar merkjum sem geta t.d. verið myndir, orð eða hljóð.
Ein útgáfa af þessari hugmynd er að hugsun sé í þvi fólgin að möndla
með tákn. Þessa kenningu ætla ég að kalla formhyggju um hugsun.
Formhyggja (eða formalismi) á sér langa sögu9 og birtist til dæmis í
ýmsum myndum í heimspeki 17. aldar meðal annars í ritum
Thomasar Hobbes sem taldi að hugsun væri ekki fólgin í neinu öðru
en því að færa tákn fram og til baka í huganum.10 Annar
heimspekingur á 17. öld sem setti fram merkilegar kenningar um
mannshugann var René Descartes. Hann þóttist hafa uppgötvað að
mannshugurinn sé af allt öðru tagi en efnishlutir. í riti sínu Orðrœðu
um aðferð segir hann:
8 Þessi samanburður á körfubolta og skák er að nokkru fengin að láni úr
Haugeland 1985.
9 Nokkrir kaflar úr þessari sögu eru sagðir í Pratt 1987.
10 Hobbes fjallar um þetta efni í Leviathan l:v, Hobbes 1962 bls. 81 o.áf.