Fréttablaðið - 12.11.2011, Blaðsíða 108

12. nóvember 2011 LAUGARDAGUR60 60
menning@frettabladid.is
STEINI/PÉSI
&GAUR Á TROMMU
Miðasala á gamlabio.is og midi.is. Sími 563 4000.
Opið mán.-mið. 14:00-18:00 og fim.-sun. 14:00-20:00.
Fimmtudagur 10.11.11 22:30
Föstudagur 11.11.11 22:30
Laugardagur 19.11.11 20:00
Fimmtudagur 24.11.11 20:00
Örfá sæti laus!
ÉG HELD AÐ ÞAÐ BLUNDI ILLSKA Í ÖLLUM
Glæsir eftir Ármann
Jakobs son er ein umtalað-
asta skáldsaga haustsins
og hefur höfundinum verið
hrósað í hástert fyrir frum-
leg efnistök og frásagnar-
aðferð. Sjálfur gefur hann
lítið fyrir hugmyndina um
frumleika en telur aftur á
móti að það sem sé satt um
tíundu öld sé líka satt um
okkar tíma.
Skáldsagan Glæsir sækir efnivið
sinni í Eyrbyggju. Sagan er sögð
frá sjónarhóli Þórólfs bægifótar,
sem eftir dauða sinn verður draug-
ur sem tekur sér bólfestu í nautinu
Glæsi. Dagana langa harmar hann
hlutskipti sitt, hugsar samferða-
mönnum sínum þegjandi þörfina og
hyggur á hefndir. Ármann er dós-
ent í íslenskum bókmenntum fyrri
alda og þekkir Eyrbyggju vel, enda
las hann hana á barnsaldri. Hann
segir þann lestur þó ekki hafa verið
kveikjuna að bókinni.
„Allar sögur sem maður hefur
heyrt lifa með manni en það var
ekki þannig að ég fyndi hjá mér
þörf til að endurskrifa Eyrbyggju.
Alls ekki. Mér fannst Bægifóturinn
áhugaverður og sagan kemur til
af einlægum áhuga á draugum og
illsku mannanna. Þar er efni í þess-
ari sögu, sem mér fannst sjálfsagt
að nota til handagagns. Höfundur
getur annaðhvort fundið upp sögu-
fléttur eða tekið þær traustataki,
mér hentar að gera hið síðarnefnda,
taka sögufléttur úr umhverfinu og
vinna með þær. En kannski gerir
höfundur sem skáldar upp fléttu hið
sama þegar betur er að gáð. Í raun-
inni held ég að frumleiki sé varla til
heldur aðeins misaugljós þjófnað-
ur. Ég kýs að hafa þjófnaðinn allan
á yfirborðinu þannig að allir sjái
hvaða efnivið ég nota og hvernig.
Allir höfundar sem nota eldra efni
eru að endursemja það í einhverj-
um skilningi, draga eitthvað fram
sem ekki var í eldri textanum. Ég
lagði upp með drauginn, ekki með
Eyrbyggju, það sögusvið blandaðist
inn í vegna þess að ég þekkti það.“
Að segja söguna frá sjónarhóli
manns sem er jafnframt naut er
harla óvenjuleg frásagnaraðferð.
Ármann segir að frá sínum bæjar-
dyrum hafi hún svo gott sem blas-
að við.
„Í Eyrbyggju er hvergi sagt
berum orðum að Glæsir sé Þórólfur
bægifótur afturgenginn, en það er
gefið svo skýrt í skyn að það hlýtur
að vera. Að því leyti er túlkun mín
hefðbundin, mér finnst augljóst að
Glæsir sé á einhvern hátt andi Þór-
ólfs og tek það bókstaflega.“
Einelti í Íslendingasögum
Ýmislegt í bókinni má heimfæra á
okkar tíma: valdabrölt, ójöfnuð og
meinfýsni í garð náungans. Ármann
kveðst þó ekki hafa verið hugsað
sérstaklega til nútímans þegar hann
skrifaði söguna; hann álítur einfald-
lega að margt sem var satt um 10.
öldina sé jafn satt um nútímann.
„Samfélög hafa lengst af verið
ójafnaðarsamfélög og eru það enn.
Á hinn bóginn er ég kannski að
taka stöðu gegn rómantískum hug-
myndum um jafnaðarsamfélag hér
á þjóðveldistímanum. Þetta er goð-
sögn sem fáir trúa lengur á nema
þeir sem ekki þekkja til, en þeir
eru reyndar ansi margir. Afstaðan
í þessari sögu er sú að þetta hafi
verið algjörlega lagskipt samfélag.“
Inn í þetta fléttast leikur höfund-
arins með viðurnefni. Söguhetjan
Þórólfur hlýtur örkuml á fæti til-
tölulega ungur og uppsker viður-
nefnið bægifótur fyrir vikið, sér
til talsverðrar armæðu.
„Auknefni Íslendingasagna eru
auðvitað vel þekkt en furðu fáum
dettur í hug að tengja þau við ein-
elti,“ segir Ármann. „Þó blasir við
þegar maður skoðar þetta nánar
að mörg þessara viðurnefna eru
fundin upp viðkomandi til háð-
ungar. Það gildir bæði um Íslend-
ingasögurnar og smáþorp á 20. öld,
þar sem fólk fær auknefni sem það
er ekkert endilega þakklátt fyrir.
Einhverra hluta vegna hefur fólk
stundum rómantíska og sjarmer-
andi mynd af þessu. Fyrir nokkrum
árum kom til dæmis út bók um við-
urnefni í Vestmannaeyjum. Glæsir
er allt eins tilbrigði við þá bók og
Eyrbyggju, því hér er því eiginlega
andæft að þetta sé saklaust grín.“
Hvernig verður fólk illt?
Annað leiðarstef í bókinni er illsk-
an. Glæsir er heltekinn af hatri og
hefndarþrá.
„Ég er með sögumann sem er í
rauninni illur; djöfull eða demon
einhvers konar. Þá hlýtur maður að
takast á við það einhvern veginn,
hvernig verður fólk illt? Ég reyndi
að forðast einfaldar skýringar á því
en auðvitað geta lesendur séð eitt-
hvað úr því að hann á tiltölulega
óhamingjusama æsku og verður
hann fyrir fötlun á unga aldri, sem
hefur sín sálrænu áhrif. Þá nær
hann aldrei að lifa hamingjusömu
fjölskyldulífi. Ég reyni að setja
fram vísbendingar um hvað veldur
þessari illsku en í rauninni er ekk-
ert af þessu fullnægjandi skýring.
Illskan einfaldlega kemur og nær
smám saman tökum á honum.
Ég held að það blundi illska í
öllum og það sé ástæðan fyrir
því að fólk getur lesið bók sem er
skrifuð frá sjónarhóli manns sem
er illur; það tengir sig við hana á
einhvern hátt. Í þessu tilviki nær
illskan algjörlega tökum á persón-
unni og mér sýnist helst orsökin
vera hversu sjálfhverfur maður-
inn er. Í raun og veru nálgast hann
öll mál frá eigin hlið og er blindur
á annarra sjónarmið.“
Er dálítið eins og kvenrithöfundur
Ármann er fæddur 1970. Hann lauk
doktorsprófi í miðaldabókmenntum
2003 og hefur ritað allmörg fræði-
rit og greinar. Fyrir þremur árum
söðlaði hann hins vegar um og gaf út
sína fyrstu skáldsögu, Vonarstræti.
Ármann segir það hafa verið sér
eðlilegt að fikra sig yfir í skáldskap.
„Sá sem hefur áhuga á bók-
menntum hefur áhuga á þeim frá
ýmsum hliðum. Mig hefur lengi
langað skrifa skáldsögur en var
seinn að gefa út og er að því leyti
dálítið eins og kvenrithöfundar.
Karlrithöfundar byrja oftar en
ekki snemma að gefa út, kannski
25 ára, en kvenrithöfundur byrjar
stundum ekki fyrr en undir fertugt.
Oft byrja kvenrithöfundar nokkuð
sterkt því þeir hafa ekki gefið út
allar slöku bækurnar frá æsku-
árunum. Að því leyti er ég dálítið
eins og kvenrithöfundar og þá eink-
um fyrri áratuga, frekar en þeirra
seinustu, að því leyti að ég fór ekk-
ert að huga að útgáfu fyrr en ég var
orðinn nokkuð öruggur með mig.
Manni sýnist stundum að sumir
höfundar byrji á því að hugsa um
sig sem skáld og ákveða svo að
skrifa eitthvað. Hjá mér og gömlu
kvenrithöfundunum er þetta öfugt,
við erum sein að hugsa um okkur
sem skáld og byrjum að skrifa seint
og síðar meir. Draumurinn verður
ekki kæfður.“ bergsteinn@frettabladid.is
Bækur ★★★★★
Hálendið
Steinar Bragi
Mál og menning
Tvö pör, Hrafn og Vigdís, Anna og
Egill, eru stödd á hálendi Íslands
í jeppaferð þegar hlutirnir byrja
að fara illilega úrskeiðis. Þau aka
á hús, svo bíllinn verður ónothæf-
ur, og þau komast hvorki lönd né
strönd. Háski vofir yfir, náttúran er
framand leg og ógnandi og allar til-
raunir vinanna til þess að reyna að
kanna aðstæður og bjarga sér út úr
ógöngunum verða einungis til þess
að þau sökkva enn lengra niður í fen
óskiljanlegs hryllings.
Strax í upphafi sögunnar skynj-
ar lesandi að það eru sprungur í
vináttu þessa fólks. Græðgi, öfund
og óuppgerð mál úr fortíðinni lita
samskipti þeirra, sem fara sífellt
versnandi eftir því sem á líður.
Pörin eru sannkallað „2007-lið“
og þeim eru töm orð og frasar eins
og „samkeppni“ og „tengslanet“
og „að láta peningana vinna fyrir
sig“ þó að vitaskuld hafi aðstæður
þeirra breyst í kjölfar hrunsins.
Sagan fjallar að stórum hluta
um ofdramb manneskjunnar, en
líka getuleysi hennar. Það er t.a.m.
kaldhæðnislegt að ein sögupersón-
anna hefur fyrir ferðina keypt sér
Flóru Íslands og nokkrar hand-
bækur sem hún hyggst nota til þess
að „læra á náttúruna“. En náttúran
Hryllingur á hálendinu
í Hálendinu er sögupersón-
unum óvinveitt; þær geta
hvorki stjórnað henni né
lagt hana undir sig, þrátt
fyrir jeppann sinn fína,
GPS-tækið og gemsana.
Á þessum stað gilda
önnur lögmál, þó að
náttúran sé að hluta til
„manngerð“, þar sem
risavaxin stífla verður
að hálfgerðu völundar-
húsi sem þau rata ekki
út úr.
Aukapersónur sög-
unnar eru Kjartan
og Ása, fólkið sem á
húsið sem pörin tvö
keyra á í upphafi og
leyfir þeim að gista, en er þeim
ekki sérlega vinveitt að öðru leyti.
Pörin skilja lítið meira í athæfi
þeirra en náttúrunni á hálendinu, þó
að þau reyni í hroka sínum að skil-
greina Kjartan og Ásu og ákveða
hver saga þeirra sé.
Alkóhólismi og stjórnleysið sem
honum fylgir er miðlægur í sög-
unni. Persónurnar eru allar á ein-
hvern hátt laskaðar, en hafa fæstar
nokkuð til að „fylla sig“ með nema
áfengi, sem eykur á grimmd og reiði
og kallar fram hefndarhugsanir og
brjálsemi.
Frá fyrstu síðu Hálendisins ligg-
ur einhver heimsendastemning
yfir öllu og andrúmsloftið er mett-
að beyg. Dýr og dýrahræ, vísanir í
hrollvekjandi þjóðsögur, og hatur
og heift manndýranna eru meðal
þess fjölmarga sem vekur viðbjóð,
en fyrst og síðast er það
stjórnleysið sem
skelfir – og á
endanum verður
það algert. Hinn
þekkjanlegi heim-
ur liðast í sundur
og breytist í botn-
lausan óhugnað.
Höfundur
Hálendisins er
reiður og hann er
það af góðri ástæðu.
Reiðin beinist að
heimsku og græðgi
þeirra sem allt vilja
leggja undir sig,
hvort sem það eru
peningar, annað fólk
eða náttúra. Og svo
þegar allt hrynur, þá er skýr-
inganna leitað í því ytra, ekki hinu
innra.
Steinar Bragi er frábærlega djúp-
ur, frumlegur og heillandi höfund-
ur, sem hefur einhver ofurmannleg
tök á því sem hann gerir. Fáir geta
haft slík áhrif á tilfinningar lesenda
sinna. Sá lesandi sem hér skrifar
fór t.a.m. valhoppandi inn í sófa
með Hálendið, gat ekki hætt að lesa
fyrr en bókin var á enda, staulað-
ist þá í rúmið eitt taugaveiklað skar
og dreymdi verulega illa um nótt-
ina. Nú gæti einhver spurt: „Er það
eftir sóknarvert?“ Svarið er „JÁ!“
Þórunn Hrefna Sigurjónsdóttir
Niðurstaða: Gríðarflott, frumlegt og
hyldjúpt skáldverk.
OPINN DAGUR Í LHÍ Listaháskóli Íslands stendur fyrir opnum degi í húsakynnum sínum við Laugarnesveg 91 frá klukkan 11 til 16 í dag. Fata-
hönnunarnemar sýna fatnað, tískuteikningar og fleira, nemendur í vöruhönnun sýna teikningar og arkitektúrnemar kynna rannsóknarverkefni sín, auk
þess sem nemendur á tónlistarbraut flytja tónverk og nemendur á leikarabraut og samtímadansbraut verða með kynningardagskrá á klukkutíma fresti.
ÁRMANN JAKOBSSON Saga hans um Þórólf bægifót, sem gengur aftur í líki nautsins Glæsis, er margslungin frásögn um illsku,
ójöfnuð og rótgróna meinfýsni, sem birtist til dæmis í viðurnefnum Íslendingasagnanna. FRÉTTABLAÐIÐ/STEFÁN