Ný saga - 01.01.1990, Blaðsíða 74

Gísli Gunnarsson
FÁTÆKT Á ÍSLANDI FYRR Á TÍMUM
þessari yfirlitsgrein um fá-
I tækt á íslandi fyrr á tímum
JL verður í fyrstu sex köflun-
um einkum reynt að svara
spurningunum hvað sé fátækt
í ljósi sögunnar og hverjir voru
fátækir miðað við aðra á Is-
landi. í síðustu tveimur köfl-
unum er rakið hver var afstaða
til fátæktar, einkum eins og
hún birtist í löggjöfinni.
1. HVAÐ ER
FÁTÆKT ?
Hvað er fátækt ? Hefur hug-
takið mismunandi merkingu á
mismunandi tímum eða er
hægt að koma með einhverja
algilda skilgreiningu á fátækt ?
Miklar deilur hafa verið meðal
fræðimanna um þessi atriði',
en ég mun ekki víkja að þeim
hér heldur setja fram strax í
upphafi eftirfarandi algilda
skilgreiningu á fátækt: Sá er
fátækur sem ekki getur byggt
lífsafkomu sína og uppeldis-
kostnað afkomenda sinna á af-
rakstri eigin vinnu. Með lífsaf-
komu er átt við þær lágmarks-
kröfur sem gerðar eru í samfé-
laginu hverju sinni ti! sóma-
samlegs lífsframfæris. Þessar
kröfur eru að sjálfsögðu
breytilegar í mismunandi sam-
félögum á mismunandi tímum.
Á fræðimáli má orða sömu
hugsun öðruvísi: Sá er fátækur
sem ekki getur tekið þátt í
framleiðslu og „endurfram-
leiðslu" samfélagsins innan
viðtekinna samfélagsnorma.
í samfélagi fyrri alda voru
lágmarkskröfurnar fyrst og
fremst þær að hafa nóg til
hnífs og skeiðar, klæði og hús-
næði, til að greiða skatta og
skyldur og sjá fyrir skylduó-
mögum, þ.e. að geta aflaö lífs-
nauðsynja. Með breyttum tím-
um hafa margir nýjir kostnað-
arliðir farið að teljast til lífs-
nauðsynja. Má þar nefna nýjar
kröfur til húsnæðis, heimilis-
Hvað er fátækt ?
Hefur hugtakið
mismunandi merk-
ingu á mismunandi
tímum eða er hægt
að koma með ein-
hverja algilda skil-
greiningu á fátækt ?
Sænautasel á Jökuldalsheiöi. Býlið var numið áriö 1843 og fór í eyði árið
1942. 1930 bjuggu þar 6 manns með eina kú, 3 hesta og 61 fjár. (Sveitir og
jaröir í Múlaþingi, 1. bindi, 273). Halldór Laxness var á ferð um vetur 1926
um Jökuldalsheiði og lýsti þannig komu sinni í eitt heiðarbýlanna: „Það var
ekki sjónarmuur á kotinu og jöklinum; samferðamenn mínir hittu á það með
því að fylgja sérstökum miðum. Við geingum mörg þrep niðurí jökulinn til
aö komast inní bæardyrnar. Baðstofukytran var á toftinu, niöri var hey og
fénaöur. Hér bjó karl og kerling, sonur þeirra og móðir bónda, farlama
gamalmenni. Bóndinn átti nokkrar kindur, en hafði slátraö einni kúnni til
þess að hafa nóg handa kindunum. Hann sagði að það gerði minna til þótt
fólkiö væri mjólkurlaust og matarlítið, aðalatriðiö væri að hafa nóg handa
kindunum. Fólkið var mjög guggið, einkum strákurinn og gamla konan."
(Dagleið áfjöllum. Greinar, önnur útgáfa, 14).
72