Ný saga - 01.01.1990, Blaðsíða 79

FÁTÆKT Á ÍSLANDI FYRR Á TÍMUM
Finnsstaðir í Eiðaþinghá á Fljótsdalshéraði um 1930. Finnsstaðir voru góð meðaljörð, tvíbýli.
Hæfileg áhöfn var talin vera árið 1918 „6 kýr, 2 geldneyti, 7 hestar og 600 fjár með 12
mönnum til heyskapar". (Sveitir og jarðir í Múlaþingi, 2. bindi, 227-228).
landinu á 18. öld og var milli 7
og 16% á seinni hluta 19. ald-
ar. Lægst var tala þeirra
árinl801 og 1850, þeim fjölg-
aði ört 1850-1870 og hlut-
fallstalan hélst tiltölulega há
sem eftir lifði af öldinni, lækk-
aði þó tvímælalaust 1890-1894
en hélst síðan stöðug fram á
20. öld.9 Við þennan fjölda má
síðan bæta við einkaómögum,
sem samkvæmt ágiskun minni
voru nálægt 6% heildarmann-
fjöldans.
Þetta var sem sagt fólkið,
sem ekki gat framfleytt sér. Til
viðbótar kemur það fólk, sem
gat framfleytt sér en sem ekki
hafði tök á því að giftast og
eignast afkvæmi sökum fá-
tæktar. Hér var fyrst og fremst
um að ræða vinnuhjú, en sú
stétt var fjölmennust á 19. öld-
inni. En ekki urðu öll vinnu-
hjúin að lifa í ófrjálsu einlífi
alla ævi, sum gátu gifst síðar
meir og voru þá oft komin
talsvert til aldurs.
Ef hlutfallstala vinnuhjúa er
borin saman við hlutfallstölu
kvæntra og giftra, sbr, töflur 2
Þetta var sem sagt
fólkið, sem ekki gat
framfleytt sér. Til við-
bótar kemur það fólk,
sem gat framfleytt sér
en sem ekki haföi tök
á því að giftast og
eignast afkvæmi
sökum fátæktar.
og 3, sést greinilega að ófrjálsa
einlífið hefur verið mjög
sveiflukennt í tímanum, enda
háð því hve mikið jarðnæði
var laust. Ekki virðist fráleitt
að álykta að allur þorri vinnu-
hjúa áratugina 1870-1890 hafi
haft fremur litla möguleika að
komast í hjónaband á íslandi.
En vinnuhjú voru 26,7% þjóð-
arinnar árið 1880. Því er það
mat við hæfi að um 1880 hafi
nær fjórðungur þjóðarinnar
verið í þeirri stöðu að geta séð
fyrir sjálfum sér en ekki haft
aðstöðu til að giftast sökurn fá-
tæktar. Þessi hópur telst
þannig ásamt þurfamönnunum
til þeirra sem lifðu undir fá-
tækramörkunum samkvæmt
þvi mati á fátækt sem lýst var
hér að framan.
Ef við staðnæmumst við þau
tvö tímabil 1700-1900, þegar
þjóðin virðist hafa verið hvað
fátækust, um 1703 og 1880,
eru hundraðstölur fátæktar af
heildarmannfjölda þessar:
1703 1880
Þurfamenn 16 10
Vinnuhjú, sem
ekki gátu gifst
vegna fátæktar 18 25
Þá eru ótaldir einkaómag-
arnir sem voru u.þ.b. 6% þjóð-
arinnar. Lágmarkið gat í góðu
árferði og við lágan fólksfjölda
farið í helming þessarar tölu.
Meirihluti þeirra 60-80% sem
samkvæmt fyrri skilgreiningum
lifðu yfir fátæktarmörkum
gamla samfélagsins, bjó raunar
við kjör sem jafnvel þá voru
léleg í alþjóðlegum saman-
burði. Flestir lögbýlisbændur
og allir hjáleigubændur voru
leiguliðar og áttu í litlum mæli
framleiðslutæki sín. (Stór hluti
bústofns leiguliða voru leigu-
kúgildi.) Samanborið við önn-
ur lönd var tækni atvinnuveg-
anna á lágu stigi. En skýrasta
dæmið um almennu fátæktina
er sennilega sú staðreynd að
Finnsstaðasel um 1930. Bærinn er skammt frá Finnsstöðum og var
smábýli. Áhöfnin 1918 voru 1 kýr, 2 hestar, 100 kindur með 2 mönnum til
heyskapar. (Sveitir og jarðir í Múlaþingi, 2. bindi, 232).
77