Ný saga - 01.01.2001, Síða 62

Ragna Garðarsdóttir
Mynd 1.
Wolfgang Thierse
í ræðustól þann
27. janúar árið 2000.
Þar gerði hann
grein fyrir skoðun-
um sínum á því af
hverju brýnt sé að
reisa minnismerki <
hjarta Berlínar um
útrýmingarherferð-
ina gegn gyðingum.
mal). Eins og gefur að skilja á minnismerkið
um útrýmingu gyðinga að gegna áminnandi
hlutverki og varðveita minningu um forkast-
anlegan verknað sem fyrir enga muni má end-
urtaka sig.2 Margir sáu snemma mikla van-
kanta á þessu máli öllu, þó af mismunandi
ástæðum væri. Nokkuð bar á gremju hjá þýsk-
um almenningi yfir því að þurfa nú enn og aft-
ur að minnast þessarar óbætanlegu sektar og
smánar, og í þetta sinn af völdum heljarmikils
minnismerkis sem standa átti í hjarta spánýrr-
ar höfuðborgar Þýskalands. Þeir sem báru
þessar kenndir í brjósti sér töldu ekkert endi-
lega að atburður þessi ætti að vera gleymdur
og grafinn, heldur þótti þeim öllu heldur sem
spáný höfuðborgin ætti fremur að vera tákn
um betri framtíð en slæma fortíð.
Þeir sem aftur á móti töldu að reisa ætti
minnismerki um útrýmingu gyðinga virtust
ekki hafa persónuárásir eða langsóttar ásak-
anir á hendur Þýskalandi nútímans í huga.
Þeir töldu minnismerkið annars vegar hafa al-
mennt gildi sem víti til varnaðar og hins veg-
ar álitu þeir það tjá virðingu við milljónir
fórnarlamba og afkomendur þeirra.3 Það ligg-
ur þó í augum uppi að slíkur virðingarvottur
myndi aldrei rísa undir svo hlutleysislegum
formerkjum. Akvörðunin um að reisa minnis-
merkið felur í sér áminningu um að ekki megi
gleyma því sem átti sér stað á nasistatímabil-
inu, og að Þjóðverjar muni þurfa að lifa við þá
skömm hvort sem þeim líkar betur eða verr.
Síðast en ekki síst var frá upphafi ljóst að út-
lit sjálfs minnismerkisins myndi koma til með
að ráða úrslitum um hvernig minningunni
yrði háttað og á hvaða forsendum hún ætti að
höfða til fólks. Það fór reyndar svo að átökin
um útlit minnismerkisins afhjúpuðu fyllilega
þetta fyrirsjáanlega áhrifavald þess. Þeir sem
valdið höfðu í þýsku samfélagi á meðan á
átökunum stóð beittu því óspart til að móta
útlit minnismerkisins í það form sem þeim
þótti tilhlýðilegt.
Sagnfræðingurinn Jeffrey Herf hefur gert
þessari deilu um minnismerkið skil og telur í
máli sínu upp talsvert af þeim rökum sem
stuðningsmenn þess hafa sett fram. Hann
telur þau einföldu rök bera af sem forseti
þýska sambandsþingsins, Wolfgang Thierse, setti
fram þegar ganga átti til kosninga um hvort ætti
að reisa minnismerkið. Thierse taldi það vera
til marks um mannlega reisn að taka á sig þá
skömm sem fylgir því að lýsa yfir samfélgslegri
ábyrgð á útrýmingu gyðinga á svo merkingar-
bæran hátt.4 Með því að reisa minnismerkið
í hjarta borgarinnar, sem var vel að merkja
miðstöð gyðingaofsóknanna á sínum tíma, væri
hugsanlega hægt að leggja drög að því að
gangast við sektinni af þeirri einurð sem til
þyrfti svo að allir aðilar gætu orðið sáttir. Mér
þykir hins vegar stafa hættu af því að minnis-
merkið verði reist á þessum forsendum, að
með nýju árþúsundi aukist þörfin á að muna
atburðina „rétt“, líkt og ekki sé gert ráð fyrir
muninum á milli þess sem raunverulega gerð-
ist og þeim heimildum, munnlegum eða skrif-
legum, sem við höfum undir höndum. Mér
þykja ennfremur staðhæfingar sunira sagn-
fræðinga vera skringilegar um að nú sé runn-
inn upp sá stórhættulegi tími þegar við höfum
verri aðgang að atburðunum en áður.5 Ég
held þvert á móti að atburðirnir séu það
þrungnir sárindum og sektartilfinningu að
fyrst nú sé von til að hægt verði að greiða úr
verstu flækjunum án þess að snúist verði í
ákafa vörn eða sókn sökum nálægðar við kyn-
slóðir afbrotamanna og fórnarlamba.6
Form og útlit minnismerkisins sem bar sig-
ur úr býtum í samkeppninni um álitlegasta
minnismerkið vakti vonir mínar um að loks
yrði valdinu dreift og grafið undan gildum og
reglum um hvernig beri að minnast útrýming-
anna. Form og útlit minnismerkisins tók þó
snarlega stakkaskiptum eftir að stjórnmála-
menn ásamt þeim sem höfðu umsjón með val-
inu, hröklu annan listamanninn, Richard Serra,
frá sköpunarverkinu og einskorðuðu sam-
starfið við hinn sem eftir varð, arkitektinn
60