Ný saga - 01.01.2001, Side 64

Ragna Garðarsdóttir
Mynd 6.
/ Sachsenhausen-
búðunum skammt
frá Bertin var mið-
stöð fyrir útrýming-
arherferð nasista og
þar fóru fram ýmiss
konar rannsóknar-
störf. Helmingur
þeirra 200.000 fanga
sem til Sachsen-
hausen komu, var
tekin af tífi.
Austur-Þjóðverjar
komu þar fyrir
minningarreit og
reistu þennan minn-
isvarða.
stærstu súlurnar minnkaðar til að koma í veg
fyrir að þær birgðu mönnum sýn og þær
smæstu hækkaðar til að menn gætu ekki stig-
ið á þær, heldur voru uppi hugmyndir um að
skreyta verkið blómum og gera hlutfallslegt
samræmið við skipulag umhverfisins sýnilegt í
því skyni að draga fram fegurðina í byggingu
þess. Snilldarleg útfærsla á blekkingarleik
skipulags og tilfinningar fyrir tilviljunar-
kenndu formi var þar með gerð að engu. Líkt
og James E. Young, einn þeirra sem hafði
hönd í bagga með valinu á minnismerkinu,
tekur fram, var gagngert farið fram á að
breytingarnar yrðu gerðar til að draga úr
óþægindunum og kuldanum sem einkenndi
frumverkið. Með því að stækka smæstu súl-
urnar átti að koma í veg fyrir að menn gætu
sýnt því óvirðingu með því að tylla fótum á
þær og með því að lækka hæstu súlurnar gátu
menn haft útsýni yfir umhverfið.8 Ennfremur
áttu samkvæml fyrstu hönnun engin fyrirmæli
að vera um hvernig minningunni skyldi hátt-
að, heldur gestum gert að gera sér það í hug-
arlund. Schröder var einn þeirra sem átti
erfitt með að sætta sig við þennan skort á fyr-
irmælum og lagði til að við minnismerkið yrði
bætt safni eða einhvers konar upplýsingamið
stöð. Margir hafa tekið í sama streng og telja
jafnvel sumir að safn fremur en minnismerki
yrði betur til þess fallið að upplýsa menn um
þá skelfilegu atburði sem áttu sér stað á nas-
istatímabilinu.9
Óttinn við að setja mönnum í sjálfsvald
hvernig þeir minnast atburðanna endurspegl-
ast í ofangreindri „leiðréttingu“ á útliti og
áætluðum áhrifum minnismerkisins.10 I l'ram-
haldi af því takast á tilraunir til að stjórna því
hvernig þeirra verði minnst og póst-
módernískar nálganir sem ganga að því vísu
að slíkar tilraunir séu dæmdar til að mis-
takast, atburðanna verði óhjákvæmilega
minnst með margslungnum hætti.
Eftir sem áður ber ekki að vanmeta ótta
Þjóðverja við að samfélagslegu minni sé tekið
að förlast eða að minningin verði á einn eða
annan hátt mótuð á óviðunandi forsendum.
Ef marka má gagnrýni Normans G. Finkel-
stein á helfarariðnaðinn (The Holocaust
industry) í Bandaríkjunum eru slíkar áhyggj-
ur ekki úr lausu lofti gripnar.
Finkelstein telur skyndilegan áhuga
bandarískra gyðinga á helförinni eiga rætur
að rekja til auðgunar- og stjórnmálasjónar-
miða. Hann færir fram sannfærandi rök fyrir
því að bandarískir gyðingar hafi fram að
októberstríðinu 1973 milli araba og fsraela
verið áhugalausir um bæði ísrael og helförina
og fremur reynt að bægja þeim tengslum frá
fremur en hitt. Bandaríkjastjórn veðjaði á
araba í átökunum 1948 og hallaðist bandarísk
hugmyndafræði þá á sveif með þeim síðar-
nefndu á kostnað ísraela, sem þó voru mun
verr settir samkvæmt Finkelstein. Það var
ekki fyrr en Bandaríkjastjórn sannfærðist um
styrk ísraela eftir októberstríðið 1973 að hún
batt trúss sitt við þá og hóf töluverðar fjár-
veitingar til þeirra. í framhaldi af þessum um-
skiptum í utanríkisstefnu Bandaríkjamanna
tóku bandarískir góðborgarar af gyðinglegum
uppruna að upphefja Ísraelsríki sem sitt heitt-
elskaða heimaland og varð útrýming gyðinga
á nasistatímabilinu í sömu andrá að hug-
myndafræðilegu vopni til að knýja á um sam-
félagslegar breytingar í þeirra þágu.
Greining Finkelstein er góðra gjalda verð,
en of einhliða greining á orsökum þeirra
minningarbreytinga sem riðu yfir Bandaríkin.
Hann einblínir á stjórnmálalegar og fjárhags-
legar kringumstæður úrvinnslunnar og hlýtur
niðurstaða hans því að einskorðast við þá
þætti. Verk hans getur þó þjónað sem áminn-
ing um að menningarleg úrvinnsla á atburð-
um nasistatímabilsins sé vandmeðfarin og að
vert sé að gera greinarmun á því sem raun-
verulega átti sér stað og aldrei verður af-
hjúpað og hins vegar þeim mismunandi
myndum sem minningin hefur tekið á sig í
tímans rás. Sú alda minninga sem um þessar
mundir ríður yfir býr yfir sérstæðum einkenn-
um sem greina þarf með hliðsjón af menning-
arumhverfi nútímans. 11
I ljósi viðleitninnar til að stjórna því hvern-
ig atburðanna verði minnst hjá komandi kyn-
slóðum, virðist mér minnismerki Eisenmans
og Serra vera tímanna tákn um að ekki sé við
hæfi að beita eftirkomendur valdi til að minn-
ast eins mesta ofbeldisverknaðar sögunnar á
ákveðinn hátt. Ég er ekki frá því að skorlur á
öllum kennileitum og táknum hjá Eisenman
og Serra, eins og t.d. „Davíðstjörnunni",
62