Ný saga - 01.01.2001, Qupperneq 79

Halldór Bjarnason
Gestir úr fortíðinni
- á nýjum fötum
Straumar og stefnur í íslenskri heimildaútgáfu 1995-99
Bortíðin er annað land, hefur stund-
um verið sagt. Þetta sést best á því þeg-
ar við rekumst á heimildaútgáfur, sem
eru gamlir og stundum framandi textar, ann-
að hvort endurútgáfur prentaðra rita eða
skrif sem aldrei hafa birst á prenti. Flestir eru
vanastir því að fortíðin komi til þeirra í bún-
ingi sagnfræðirita og -greina, ritsmíða sem
innihalda sögulegar staðreyndir og túlkun
þeirra fyrir samtíðarmenn. Hví skyldu þá
ganrlir textar eiga erindi við samtímann? Er
það ekki hlutverk sagnfræðinga og annarra
fræðinga að lesa þessa texta, tengja saman
vitnisburði þeirra, velja úr þeim staðreyndir
til að segja frá og vefa saman við þær sinn
skilning á söguþróuninni?
En málið er ekki svo einfalt því tengslin
milli fortíðarinnar (þess sem gerðist) og sagn-
fræðiritsmíða (túlkunar sagnfræðinga á for-
tíðinni) eru ekki sjálfgefin. Þeir málvísinda-
menn og heimspekingar á fyrri hluta 20. aldar
sem kenndir hafa verið við formgerðarstefnu
(strúktúralisma) benlu meðal annars á að
merking orða markaðist af táknkerfinu í heild
og orðunum og merkingarvenslum þeirra en
ekki einhverju einföldu santbandi orðanna og
fyrirbæranna. Því lægi merkingin ekki í orð-
unurn heldur væru hún lögð í orðin (textann)
og alkunna er að merking orða breytist í tím-
ans rás og er jafnvel eilítið mismunandi frá
einum manni til annars. Vegna málbreytinga
er þessi merkingarlegi vandi langtum nteiri
þegar um gamla texta er að ræða heldur en
yngri texta. Síðan liafa ýrnsir fræðimenn fyrir
áhrif póststrúktúralisma bent á hvernig orð-
ræðuhefðir, félagslegar eða menningarbundn-
ar stofnanir, og samfélagsgerðir móta það um
hvaða efni textar eru skapaðir, fyrir hverja, af
hverjum, og hvernig þeir eru samdir.1 Vegna
samfélagsbreytinga er þessi aðferðafræðilegi
vandi mjög áþreifanlegur þegar gamlir textar
eiga í hlut.
Af þessu má ljóst vera að garnlir textar eiga
ekki síður erindi til okkar en sagnfræðirit-
smíðar, meðal annars vegna þess að þeir gefa
beinna samband við fortíðina að því leyti sem
hún birtist í textunum. Lesandinn er eins og
maður sem hittir höfund textans í eigin per-
sónu í stað þess að kynnast honum með sagn-
fræðinginn sem millilið. Hann sér og les með
eigin augum um hvers konar viðfangsefni
höfundurinn tjáir sig, skemmtir sér yfir frarn-
andlegu málfari, óvenjulegum merkingum
orða, og dáist eða hneykslast kannski á við-
horfum hans. Lesanda sem les garnlan texta í
heimildaútgáfu mætti líkja við mann sem hitt-
ir fyrir framandi fólk í öðru samfélagi - en er
samt í samtímanum. Garnlir textar veita líka
oft nteiri vitneskju um sumt en sagnfræðirit-
smíðar, því alltaf verður að velja og hafna við
úrvinnslu heimildaforðans, og svo eru ekki til
sagnfræðilegar ritsmíðar unt allt mögulegt.
Eftir sem áður er jafn rnikil þörf fyrir sagn-
fræðiritsmíðarnar, bæði háfræðilegar og al-
þýðlegar, því þær og gamlir textar kallast
óhjákvæmilega á og eru tæki okkar til að
skýra fyrir okkur fortíðina og skilja hana.
Ekki er sjálfgefið hvernig ganga skuli frá
gömlunr textum lil útgáfu og ræðst það að
sjálfsögðu af því hverjir vinna verkið og hver
tilgangurinn með útgáfunni er. Heimildaút-
gáfum má raunar raða upp á ás nreð tveimur
gagnstæðuni pólunt el'tir því hvernig að þeirn
er staðið. Á öðrurn enda ássins eru fræðilegar
heimildaútgáfur eða textaútgáfur. Þar eru á
ferðinni stafréttar og bandréttar útgáfur text-
anna, yfirleitt alltaf með fræðilegunt inngangi
og fleiri eða færri skrám lil að auka notagildi
bókanna, og stundum fylgja orðskýringar,
orðaþýðingar, viðaukar, og fleira. Slíkum
Lesandinn er
eins og maður
sem hittir
höfund textans
í eigin persónu
í stað þess að
kynnast honum
með sagnfræð-
inginn sem
millilið
AF
BÓKUM
77