Teningur - 01.10.1991, Page 28

Hvað um það. Fyrir rökvísi sína
veita skáldsögur og leikrit skilning á
fólki þótt þau segi engan sannleika
heldur séu uppspuni frá rótum. Ibsen
er miklu vísindalegri en Freud. Það
er af þessum ástæðum sem ég hef ein-
hvers staðar komizt svo að orði að
sálfræðinemar, verðandi tilsjónarfólk
vandræðabarna, þroskaheftra og geð-
veikra, ættu að lesa Ibsen, Dostojef-
skí og Halldór Laxness en ekki
kennslubækur og fræðirit um það sem
engin fræði eru.
III
Er kenningin rétt?
Ég þykist nú hafa sýnt fram á að það
sé óréttlætanlegt að rekja sannleiks-
kenninguna um skáldskap til Aristó-
telesar. Hvert þá á að rekja hana hef
ég ekki hugboð um. Ég er ekki maður
til að fást um það. Það er heldur að ég
spyrði: hefur Aristóteles, eins og ég
skil hann, á réttu að standa? Ég held
það, svo langt sem orð hans ná. En
hann er auðvitað að hugsa um gríska
harmleiki en ekki um Islendingasögur
eða rússneskar skáldsögur frá síðustu
öld. Og hann er ekki í þessum orðum
að hugsa um ljóðrænan kveðskap sem
fullt var af í kringum hann, ástarljóð
og drykkjusöngva.
Hvað um sannleikskenninguna yfir-
leitt? Skiptir sannleikurinn einhverju
máli í skáldskap? Af hverju vilja
menn til dæmis endilega hafa fornsög-
urnar sannar? Sjálfum finnast mér
þær vera miklu merkilegri en ella, og
Landnáma líka, ef þær eru tilbúning-
ur. En annað þótti Helga á Hrafn-
kelsstöðum. Einhvern tíma á árunum
kom hann á fund í félagi íslenzkra
fræða þar sem Halldór Laxness hafði
framsögu um Vínland hið góða og
skyld efni. „Hver er sjón þess
manns“, spurði Helgi í ræðu á fundin-
um, „sem kemur ekki auga á Ólaf
konung og kappa hans við Svoldur en
greinir svo lús í Haraldi hárfagra?“
En hinkrum við: það sem Helgi var
að fara fram á var ekki skáldlegur
sannleikur af neinu tæi heldur venju-
legur sannleikur. Sannleikskenningin
um skáldskap kveður ekki á um
vcnjulegan sannleika, heldur trúir
hún því að til sé skáldlegur sannleikur
scm sé einhvern veginn annars eðlis
og æðri en venjulegur sannleikur og
geti jafnvel auðveldlega stangazt á
við hann. Eins trúa tvöfeldningar í
kristindómnum því að til séu trúarleg
sannindi sem geti brotið í bág við
hversdagsleg eða vísindaleg sannindi
þannig að það sé trúarlega satt að
Kristur hafi risið frá dauðum þó að
hitt séu almenn ósannindi, og öld-
ungis ótrúleg hverjum heilvita manni,
að lík rísi nokkurn tíma kvikt úr gröf
sinni.
Ég held að þessi kenning sé röng,
bæði um skáldskap og kristindóm. Ég
er ekki á móti henni vegna þess að ég
held að Aristótcles hafi verið á móti
henni, heldur vegna þess að ég held
að það sé bara til einn sannleikur.
Þessi eini sannleikur er sá sem við
kennum börnum að segja, sá sem við
viljum að standi í fréttablöðum og
skólabókum. Þessu fylgir meðal ann-
ars að það er ekkcrt sérstakt til sem
heitið gæti vísindalegur sannlcikur
fremur en til er skáldlegur eða trúar-
legur sannleikur. Það er jafnsatt, og
satt í sama skilningi, að efnið er gert
af eindum, að erfðastofnarnir eru
kjarnasýrur og að íslenzki fáninn er
þrílitur eins og sá franski. Að þessari
einhyggju um sannleikann hníga marg-
vísleg rök sem menn geta sótt til
margra fremstu hcimspekinga samtím-
ans eins og þeirra Peters Geach og
Vans Quines, eða til heilags Tómasar
frá Akvínó ef þeir kjósa það hcldur.
Ég ætla ekki að fara út í þessi heim-
spekilegu rök hér og nú, heldur biðja
fólk að hugleiða einhyggjuna í Ijósi
fáeinna dæma úr skáldskap.
Ég varð vitni að því sem barn að
kona nokkur, myndarleg ljósmóðir
austan af fjörðum, neitaði að taka í
höndina á Halldóri Laxness þegar
hann var kynntur fyrir henni, á þeim
forsendum að hann hcfði logið lúsinni
upp á þjóðina. Áður hafði andans
maður úr sveit haldið því frarn á
prenti að það væri rógburður Hall-
dórs að lús væri til á íslandi. Halldór
svaraði fullum hálsi:
Síðustu heilbrigðisskýrslur sýna samt,
að hér í Reykjavík skiptir lúsugt fólk
þúsundum - barnaskólar höfuðstaðarins
eru morandi í lús og í ýmsum stærri
kauptúnum landsins, og frægum sveit-
um, sýna skýrslur að 75-80% skóla-
barna eru lúsug, en það virðist benda til
þess, að meginhluti heimila í héruðum
þessum og kauptúnum séu lúsug.6
Ég hygg að hér sé komin frægasta
deila um satt og logið í íslenzkri bók-
menntasögu tuttugustu aldar, ásamt
með deilunni um sanngildi fornsagn-
anna, og sannleikurinn sem um var
að tcfla var ekki neinn skáldlegur
sannleikur heldur venjulegur sann-
leikur eins og í heilbrigðisskýrslum.
Almennt talað getur skáldsaga gefið
rétta eða ranga mynd af lífinu í reyk-
vísku braggahverfi eftir stríð, eða
málaferlum norður í landi fyrir alda-
mót, ekki síður en blaðagreinar og
sögubækur geta það. Og ef hún gefur
rétta mynd fremur en ranga þá er
myndin rétt í nákvæmlega sama skiln-
ingi og blaðagreinarnar og sögubókin
eru réttar. Sá er munurinn - einn
munurinn - á skáldskap og blaða-
mennsku að blaðamaður á að fara
rétt með, og það er vond blaða-
mcnnska ef hann gerir það ekki.
Skáldskapur er hins vegar hvorki
bctri né verri sem slíkur þótt farið sé
rangt með, ýkt eða fellt undan, að
meira eða minna leyti.
Kvæðið eftir Philip Larkin, sem var
til skamms tíma lárviðarskáld Breta,
hefst á þessu erindi:
They fuck you up, your mum and dad.
They may not mean to, but they do.
They fill you with the faults they had
And add some extra, just for you.
26