Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.1987, Side 34

32
Birna Arnbjörnsdóttir
er vísað til yrðu prófaðir aftur 1994 kæmi í ljós að flestir væru ekki
lengur flámæltir. Ef þetta er rétt, má vera að unglingar á stríðsárunum
hafi verið álíka kærulausir um málfar sitt og jafnaldrar þeirra í dag, og
að útbreiðsla flámælis meðal almennings hafi ekki verið eins mikil og
tölumar frá 1942 benda til. Þetta ýtir enn undir þá skoðun að ólíklegt
sé að vesturfarar hafi flutt flámæli með sér í slíkum mæli að það skýri
útbreiðslu flámælis í vesturíslensku nú, sem nær til [e] og stuttu sér-
hljóðanna.
Ég tek því undir þriðju skýringuna, þ.e. að flámæli sé einföldunar-
ferli, tilhneiging til samruna sérhljóða, en bæti við fjórðu hugsanlegu
skýringunni sem tengist stöðu vesturíslensku sem deyjandi mállýsku.
Hér á eftir verður flámæli í vesturíslensku skoðað nánar og í félagslegu
samhengi.
Rannsóknir á íslenska sérhljóðakerfinu, utan nokkurra nýlegra rann-
sókna sem áður er getið, hafa verið í anda hugmynda Martinet (1952)
um að tungumál sé sjálfstætt kerfi, óháð umhverfinu, þar sem innri öfl
togast á; annars vegar tjáskiptaþörf mannsins og hins vegar einföld-
unarferli (eins og samruni sérhljóða) sem auðvelda málnotkun. Hreinn
Benediktsson (1959), Magnús Pétursson (1978) o.fl. telja að flámæli sé
til komið vegna samruna sérhljóða sem sé hluti einföldunarferlis sem
þekkt er úr þróunarsögu íslenska sérhljóðakerfisins. Labov, Trudgill og
fleiri hafa gagnrýnt kenningar sem skýra málbreytingar út frá breyt-
ingaröflum innan málkerfa á þeirri forsendu að þær taki ekki tillit til
félagslegs samhengis tungumála. Labov (1972) benti á að tungumál
hafa ekki sjálfstætt líf utan þeirra málfélaga sem nota þau. Trudgill
(1983) segir að mörkin milli breytinga sem kalla megi „innri“ breyt-
ingar (að hætti Martinet) og utanaðkomandi breytinga séu mjög á reiki.
Ljóst er að ef við viljum leita skýringa á orsökum, eðli og útbreiðslu
málbreytinga getum við ekki horft framhjá áhrifum þess samfélags sem
notar tungumálið.
Samruni sérhljóða er þekkt fyrirbæri í málsögu. En um orsakir og eðli
samruna er minna vitað. í sérhljóðakerfi flámæltra, þegar frammæltu
sérhljóðin [i] og [e] og hljóðin [y] og [ö] nálgast hvort annað, virð-
ist fækka þeim aðgreinandi þáttum sem skilja þar á milli. Samkvæmt