Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.1987, Page 45
Utn hendingar í dróttkvœðum hœtti
43
og bókmenntaunnendumir ekki áttað sig á reglunum. Flokka þeirra ein-
inga sem hafa sama bragfræðilegt gildi má kalla jafngildisflokka. /m/
og /n/ tilheyra ólíkum jafngildisflokkum.
En þó að það sé yfirleitt þannig að fónemin myndi jafgildisflokka í
stuðlasetningunni, þá er það ekki alltaf svo. í íslensku stuðlasetning-
unni höfum við bæði dæmi um það að fónem tilheyri ólíkum jafngild-
isflokkum eftir því í hvaða umhverfi þau standa og um það að það sem
málfræðingar myndu greina sem ólík fónem rími eða stuðli saman og
myndi jafngildisflokk í tilteknum bragvenslum.
Sem dæmi um hið fyrmefnda má nefna fónemið /s/ sem venjulega
er greint sem sérstakt fónem í íslensku. Það stuðlar ekki við sjálft sig
í öllu umhverfi. Klasar þar sem lokhljóð kemur á eftir s-inu (sp, st,
sk) stuðla í fomum kveðskap einungis hver við sjálfan sig, en ekki við
önnur sambönd með s (sjá nánar um þetta Þorstein G. Indriðason 1989).
Sem dæmi um hið síðamefnda má taka að öll sérhljóð stuðla saman
í germönskum kveðskap, enda þótt engum málfræðingi detti í hug að
greina þau öll undir eitt fónem. Eins má hér minna á að /j/ stuðlar við
sérhljóð langt fram eftir öldum.
Það vill sem sé verða nokkur misbrestur á því að bragreglumar sam-
svari alltaf þeirri hljóðkerfisgreiningu sem málfræðingamir vilja helst
aðhyllast, þótt oft gangi þetta nokkuð vel.
Stundum telja málfræðingar að ýmis bragfræðileg hegðun geti varp-
að ljósi á dýpri hljóðkerfislega gerð mála. Hér má nefna menn eins og
t.a.m. Paul Kiparsky (1968), Stephen Anderson (1969) og nú nýverið
Höskuld Þráinsson (1981, sbr. einnig Eystein Sigurðsson 1986).
Höskuldur segir t.a.m., að stuðlasetning í íslensku, þar sem stuðla
saman orð sem skrifuð eru með h, jafnvel þótt framburður þeirra sé
býsna ólíkur, hnoss ([n]) : hjón ([ j]/[?]): hlaupa ([]]): hestur ([h]/[e]),
bendi til þess að í einhverri baklægri gerð byrji öll þessi orð á fónem-
inu /h/. Enda þótt þetta megi virðast nokkuð spennandi, er sá galli á
röksemdafærslunni, að vegna þess að bragkerfið er sérstakt kerfi, þar
sem jafngildisflokkar eru sérstaklega skilgreindir, sannar rímhegðunin
ekki tilvist hinna baklægu forma, það eina sem hún gerir er að láta vera
að mæla á móti henni. í hæsta lagi gefur stuðlunin vísbendingu um