Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.1987, Qupperneq 141
Orð aforði
139
Bónakarl er eitt nafnið á efri hæl. Rétt er svo að taka það fram hér
strax, að þetta nafn var einnig haft um sjálft handfangið á efri hælnum.
Hygg ég, að sú merking hafi jafnvel verið útbreiddari á þeim svæðum,
þar sem þetta sérkennilega nafn var notað. Aðalsvæði þessa naíhs var
í Skagafirði og Eyjafirði, en einnig var það vel þekkt í A.-Húnavatns-
sýslu. Skipti þá engu, hvor merking orðsins var notuð. Utan þessa
svæðis er nafnið sjaldgæft og víða með öllu óþekkt nema í einni sýslu
víðs fjarri þessum landshluta, A.-Skaftafellssýslu. Þar virtist það vel
þekkt víða í sýslunni eftir þeim heimildum, sem bárust. Kom mér það
verulega á óvart. E.t.v. er erfitt að finna viðhlítandi skýringu á þessu,
en helzt hefur mér dottið í hug, að menn af norðurslóð hafi setzt þar
einhvers staðar að um lengri tíma. Vitaskuld hafa þeir flutt með sér sitt
tungutak, og þá hefur þetta sérstæða nafh getað borizt með. Sfðan hafi
svo heimamenn tekið það upp eftir þeim og þá ekki sízt, ef þeir voru
einhverjir áhrifamenn. í þessu sambandi neita ég því ekki, að athygli
mín hefur beinzt að einum manni. Er það Jón Helgason, sýslumaður í
Hoffelli í Nesjum. Hann var fæddur 1731 í Eyjafirði og ólst þar upp.
Voru ættir hans af þeim slóðum og eins úr Skagafirði og Húnavatns-
sýslu. Hann gerðist yfirvald A.-Skaftfellinga 1759 og settist að í Hof-
felli, þar sem hann mun hafa búið í 50 ár eða þar til hann lézt 1809.
Hann átti mörg böm með konu sinni, og er mikill ættbogi kominn frá
honum þar eystra. Er margt ólíklegra en það, að Jón sýslumaður í Hof-
felli hafi getað flutt bónakarlinn með sér í Homafjörðinn. Hér verður
hver að trúa því, sem honum finnst sennilegast. Og sjálfsagt er, að það
komi fram um leið, að engin óræk dæmi hef ég enn fundið um þetta orð
fyrr en frá síðustu áratugum 19. aldar. En við vitum einnig, að orð og
orðasambönd eru ömgglega oft miklu eldri í málinu en heimildir segja
til um.
Þá kemur það nafnið, sem reyndist algengast, þegar ekki var beinlínis
talað um efri hœl. Það er nafnið kerling. Em fjölmörg dæmi um það og
víða að af landinu. Samt em nokkur svæði, þar sem það virðist ekki
þekkt. Er það einkum um suðvesturhluta landsins og allt vestur í Dali.
Litið mun einnig hafa verið um kerlingu í þessari merkingu í Skaga-
firði, en svo virðist nafnið algengt úr Eyjafirði og allar götur austur í