Ritmennt - 01.01.2000, Blaðsíða 61

S 8SI ™
______________________________, ____i . WWMWl Ml
Þóiunn Sigurðardóttir
Viðhorf til bólcmennta
og bóklegrar menningar í Hagþenki
Jóns Ólafssonar úr Grunnavík*
Viðhorf til bókmennta og bóklegrar menningar koma einkum fram með tvennum
hætti í Hagþenki. Annars vegar í uinræðu fóns Ólafssonar um skáldskaparfræði og
skáldskaparlist. Hins vegar í þeim hugmyndum sem hann setur fram víða í ritinu
um tilgang bókmennta og notkun þeirra. Um skáldskaparfræði fjallar Jón í anda
klassisisma 18. aldar og fornmenntaáhuga. Form og innihald, yrkisefni og bók-
menntategundir skulu menn sækja til hinnar klassísku hefðar eins og hún var kennd
og iðkuð í latínuskólunum, en norrænar miðaldabókmenntir voru þó einnig mikil-
vægar í þessu samhengi. I'að sem Jón leggur einna mesta áherslu á er að skáld yrki á
íslcnsku fyrir íslendinga, að vandað sé til málfars og stíls og bragreglur hafðar í
heiðri. Bókmenntir áttu cinnig að þjóna ákveðnunt tilgangi; þær áttu bæði að vera
nytsamlegar og hafa siðbætandi áhrif á fólk. Þó kemur oftar en einu sinni í ljós sú
skoðun Jóns að bókmenntir geti einnig verið mönnum til dægrastyttingar og yndis-
auka. Ef reyna á að staðsetja Hagþenki í bókmenntasögunni má segja að hann sé að
sumu leyti eitt af viðreisnarritum þeim sem skrifuð voru til framfara íslands á fyrri
hluta 18. aldar en hann vísar einnig fram til upplýsingarrita síðari hluta aldarinnar,
aulc þess sem hann sýnir persónulegar og stundum nokkuð sérstæðar skoðanir Jóns
Ólafssonar úr Grunnavík. Ef til vill mætti lýsa viðliorfi því sem birtist í Hagþenki
til bóklegrar menningar mcð eftirfarandi einkunnarorðum: gagn og gaman.
„En hvað slcal maður raunar slcrifa á ís-
landi? Er það vert?" Þessum spurningum
varpar Jón Olafsson úr Grunnavík fram í
lokakafla Hagþenkis, sem hann skrifaði í
Kaupmannahöfn árið 1737.* 1 Spurningarnar
ber hann fram eftir að hafa komið, hér og
hvar í ritinu, með ábendingar um viðeigandi
efni í ritgerðir og bækur sem íslendingar
ættu að taka fyrir sig að skrifa. En þetta eru
retorískar spurningar sem Jón svarar sjálfur
að bragði á eftirfarandi hátt: „Margt er það
sem mætti niðurþrykltja [...] kemst ei út á
milli fólks. Bislcupar vorir eru so religíósi,
að þeir ógjarnan prenta annað en andlegt.
Ósltandi það væri þó allt útvalið" (79). Van-
trú Grunnvíkings á prentaðri útgáfustarf-
* Þetta er lítillega aukin og endurbætt gerð fyrirlestr-
ar sem fluttur var á málþingi um Jón Ólafsson úr
Grunnavík, laugardaginn 28. nóvember 1998, í
Þjóðarbókhlöðu. Málþingið var á vegum Góðvina
Grunnavíkur-Jóns.
1 Hagþenkir er varðveittur í handritadeild Lands-
bókasafns undir númerinu JS 83 fol. Þetta er eigin-
handarrit Jóns Ólafssonar og trúlega aðeins upp-
kast. Hér verður notuð stafrétt útgáfa á handritinu
frá árinu 1996, en stafsetning verður þó færð til nú-
tímahorfs.
57