Fréttablaðið - 15.12.2012, Blaðsíða 36

15. desember 2012 LAUGARDAGUR| HELGIN | 36
Fornminjar í Eldvarpahrauni þarf að rannsaka mun betur áður en tekin er ákvörðun um aðrar fram-kvæmdir á svæðinu, sem er í nýt-ingarflokki í drögum að ramma-áætlun. Eldvörp eru norðvestur af
Grindavík, ekki ýkja langt frá Bláa lóninu.
Þar er að finna lítt rannsakaðar mannvist-
arleifar.
„Og aldrei að vita hvað annað kæmi í ljós
ef fram færi gagnger rannsókn á svæðinu,“
segir Ómar Smári Ármannsson, aðstoðar-
yfirlögregluþjónn á höfuðborgarsvæðinu og
fornleifafræðingur, sem safnað hefur marg-
víslegum fróðleik um náttúrufar og minjar
á Reykjanesi. Hann telur að minjar sem er
að finna í Eldvörpum séu jafnvel enn eldri
en leitt hefur verið líkum að áður, því þær
kunni að tengjast útgerð í Grindavík, en
heimildir eru um verstöð þar frá miðöldum,
allt frá tólftu og fram á fimmtándu öld.
„Menn hafa velt upp alls konar hugmynd-
um um þessi hlöðnu byrgi, þar á meðal
hvort þarna kunni að hafa verið felustaðir
sem fólk hafi komið sér upp eftir Tyrkjarán
af ótta við fleiri árásir,“ segir hann, en telur
sjálfur útilokað að þarna sé um einhverja
mannabústaði að ræða, einkum smæðar
þeirra vegna.
„Mér finnst líklegra að þarna hafi verið
fiskigeymslur. Nokkurs konar „Tortóla“
þess tíma þar sem verkafólk gat skotið
fiski undan og sótt í þegar vistir þraut um
veturinn. Sækja mátti þarna fisk og fara
með hvort heldur sem er í Básenda eða til
Grindavíkur.“ Básendar voru fyrrum kaup-
staður og útræði á vestanverðum Reykja-
nesskaga.
„Fólk þurfti ekkert að hlaða sér felustaði
þarna í hrauninu þar sem nóg er um rúm-
góða hella þar sem fjöldi fólks hefur getað
látið fyrirberast.“
Fundu áður óþekkt byrgi
Um leið áréttar Ómar Smári að kenningar
þessar kalli allar á mun meiri rannsóknir til
þess að nálgast megi lausnina á þeirri ráð-
gátu sem þessar mannvistarleifar í Eldvörp-
um eru. Standist kenningin um undanskot-
ið gæti þarna hins vegar verið um að ræða
mannvistarleyfar frá því ekki löngu eftir að
gaus síðast í eldvörpum 1228.
Þá segir Ómar Smári annað benda til þess
að hlöðnu byrgin hafi verið notuð undir eitt-
hvað matarkyns. Á svæðinu eru nefnilega
um sjötíu hlaðnar refagildrur sem enn sjást.
„Og þá hafa menn viljað koma í veg fyrir að
refurinn kæmist í eitthvað.“ Að auki voru
refaskinn allmikil verðmæti hér áður fyrr
og því eftir nokkru að slægjast með því að
veiða refinn.
Eins bendir staðsetning byrgjanna til
þess að um felustaði af einhverju tagi hafi
verið að ræða. „Það fer enginn hingað lengst
inn í torfarið hraun án einhvers sérstaks
erindis,“ segir Ómar Smári. Enda er það svo
að jafnvel nú, með vegi í grennd og göngu-
fólk ágætlega búið, að handleggur er að
komast að byrgjunum.
Nokkur hlaðin byrgi eru þekkt í Eld-
varpahrauni og greinilegt að þangað hefur
göngufólk komið til að skoða þau. Það svæði
hefur verið þekkt frá því það fannst aftur,
að sögn Ómars Smára, árið 1872. Seinna
fjallaði Ómar Ragnarsson svo um það í
einum af Stiklu-þáttum sínum í Sjónvarp-
inu. Alls er þar að finna um tólf hleðslur, að
sögn Ómars Smára, byrgi og refagildrur.
Ómar Smári og félagi hans Óskar Sævars-
son römbuðu svo fram á tvö til viðbótar
nokkru fjær árið 2006 í einni af gönguferð-
um þeirra. „Það var eiginlega Óskar sem
rak augun í þetta þar sem við stóðum þarna
á gjábarminum. Eru þetta ekki hús, sagði
hann og benti? Jú, sagði ég. Tvö!“ Einu spor-
in í mosanum við þessi byrgi eru eftir Ómar
sjálfan. „Þarna væri kjörið að taka jarð-
vegssýni í öðru hvoru byrginu til aldurs-
greiningar,“ segir hann.
Verðgildi svæðisins gæti aukist
Byrgin eru hlaðin úr hraunhellum. „Síðan
hefur verið hlaðið rekaviði ofan á og fergt
með hraunhellum. Við þetta myndast
kjöraðstæður til að geyma þurrkaðan fisk,
annað hvort í stæðum eða hengja hann í
rjáfur,“ segir Ómar Smári, en hraunið er
náttúrulega þannig að ofan í það hverfur
raki og svo blæs í gegn um hellurnar sem
hjálpar til við að halda fiskinum þurrum.
„Ofan í þessum byrgjum má núna sjá hell-
urnar sem hafa hrunið ofan í þau þegar
rekaviðurinn hefur fúnað undan þeim í ald-
anna rás.“
Byrgin eru svo ekki einu leifarnar um
mannvistir í hrauninu. Ekki langt frá bor-
holu HS Orku í Eldvörpum er að finna stór-
an helli þar sem fjöldi fólks gæti látið fyrir
berast. „Og inni í hellinum er hlaðinn garð-
ur þannig að ekki sést hvað er fyrir innan,“
segir Ómar Smári. Alveg ofan í borholunni
er svo svokallaður Brauðhellir, en hann
opnaðist þegar jarðýta braut ofan af honum
við framkvæmdir á svæðinu. „En hitaveitan
má eiga það að þeir gengu vel frá í kring um
hann og pössuðu upp á hann eftir að hann
kom í ljós.“ Áður var bara á hellinum lítið op
og mikil gufa í honum og hiti sem væntan-
lega hefur verið nýttur til að seyða brauð og
nafnið af því dregið, en í hellinum má líka
sjá fornar hleðslur.
„Allt þetta svæði þarf að kanna í leit að
fornminjum,“ segir Ómar Smári og telur að
varlega þurfi að fara í frekari orkuvinnslu í
Eldvörpum. Í drögum að rammaáætlun eru
Eldvörp í nýtingarflokki og áform uppi um
að reisa þar allt að fimmtíu megavatta jarð-
hitavirkjun. „Ef þetta fær að vera óraskað
í eitt til tvö hundruð ár þá margfaldast
verðgildið í náttúruperlum eins og þessum.
Nálægðin við þéttbýli gefur svæðinu líka
aukið gildi.“
Óli Kristján
Ármannsson
olikr@frettabladid.is
Gengu fram á óþekktar minjar
Ómar Smári Ármanns-
son er aðstoðaryfir-
lögregluþjónn í
lög reglunni á höfuð-
borgarsvæðinu og
fornleifafræðingur.
Hann er sérstakur
áhugamaður um
gönguleiðir, náttúru og
sögu Reykjanesskagans
og heldur úti ferðavefnum Ferlir.is, þar
sem boðið er upp á margvíslegan fróðleik
um svæðið, auk skipulegra gönguferða
fyrir smærri og stærri hópa. Fram kemur á
vefnum að upphaflega hafi FERLIR staðið
fyrir „FErðahóp Rannsóknardeildar Lög-
reglunnar Í Reykjavík“ sem hóf starfsemi
árið 1999. Verkefnið vatt svo upp á sig.
„Og ég fór í fornleifafræði, svona til þess
að fræðimennirnir gætu ekki slegið mig
af borðinu sem áhugamann,“ segir Ómar
Smári kankvís.
➜ Ekki lengur hægt að slá
hann út af borðinu sem
amatör
Ómar Smári
bendir á
hvernig hellur
hafa fallið
ofan í byrgi
sem fáir vita
af í Eld-
borgarhrauni.
Einu sporin í
mosanum við
byrgið eru eftir
Ómar Smára
sjálfan.
Hér sýnir
Ómar Smári
hvernig hraun-
hella fellur
fyrir op á
fornri hlaðinni
refagildru
í Eldvarpa-
hrauni.
Inni í stórum
helli í Eld-
varpa hrauni
gæti fjöldi
manns falið
sig, en hlaðinn
kantur gerir að
ekki er hægt
að sjá inn
fyrir nema fara
ofan í hellinn.
Mögulega
hefur hellirinn
verið útbúinn
sem felustaður
af ótta fólks
við endurtekin
Tyrkjarán.
FÓLK ÓTTAÐIST LENGI ANNAÐ TYRKJARÁN HELLUR FALLNAR Í BYRGI VIÐ REFAGILDRU
ELDVÖRP Nærri Grindavík er einstæð röð gíga sem nefnast Eldvörp. Þar gaus síðast árið 1226. FRÉTTABLAÐIÐ/GVA
Ómar Smári Ármannsson, aðstoðaryfirlögregluþjónn, fornleifafræðingur og áhugamaður um náttúru og menjar á Reykja-
nesi, telur að mannvistarleyfar í Eldvarpahrauni við Grindavík kunni að vera enn eldri en talið er. Í félagi við annan gekk
hann fyrir nokkrum árum fram á byrgi sem enginn hefur komið nálægt í hundruð ára. Hann leiddi blaðamann og Gunnar
V. Andrésson ljósmyndara um svæðið og fræddi um kenningar sínar. Minjarnar séu „Tortóla“ verkafólks við útgerð.