Sagnir - 01.04.1990, Síða 9

Dáin úr vesöld
Um aldur barna
I upphafi er nauðsynlegt að skil-
greina þann aldurshóp sem hér er
til umfjöllunar svo að auðveldara sé
að gera sér grein fyrir og skilja við-
horf löggjafans til barna og afbrota
gegn þeim. I tímans rás hefur hug-
takið „börn" verið notað í afskap-
lega víðtækri merkingu. Eins og
Loftur Guttormsson hefur bent á,
getur oft verið erfitt að segja ná-
kvæmlega til um skilin milli æsku
og fullorðinsára:
Gera verður ráð fyrir því að sú
flokkun, sem almenningi var
töm, hafi einkum mótast af
reynslu hans af breytingum er
urðu á félagslegri stöðu einstak-
linganna með aldrinum. I Ijósi
þessara breytinga — sem voru
vitaskuld nátengdar uppvextin-
um í líffræðilegu tilliti — hefur
„aldurinn" öðlast merkingu í vit-
und manna. Eins hefur merking-
in ugglaust litast af þeirri
reynslu að menn stöldruðu mis-
jafnlega lengi við, ef svo mætti
segja, á einstökum skeiðum æv-
innar, einkum hinum fyrri. Pví
er ekki undarlegt þótt almenn
aldursheiti eins og „æska" eða
„ungdómur" væru notuð í mjög
rúmri og losaralegri merkingu.3
Algengt var að börn kæmust í „full-
orðinna manna tölu" þegar þau
fermdust. Yfirleitt voru þau þá 14-
15 ára en stundum eldri. Löggjafinn
virðist líka hafa litið svo á, að eftir
að þessum aldri var náð, væru börn
jafn sakarhæf og fullorðið fólk.
Þetta má greinilega sjá í þeim refsi-
lögum sem giltu á 19. öld, t.d. frá
árinu 1840:
Steli barn millum 10 til 15 ára að
aldri, straffist það annaðhvort
með vendi af fángaverði undir
fógetans tilsjón, ellegar með
fángelsi frá 1 til 4 vikna.4
og einnig,
Um þjófnað, framinn af úngum
manneskjum millum 15 til 18
ára. - Þótt þær almennu for-
skriptir um ströff fyrir þjófnað
og hylmíngu eigi að vera heim-
færanlegar til þess, er náð hefir
15 ára aldri, svo á samt . . . við
straffsmátans ákvörðun sérleg
limfeldni að auðsýnast úngum
manneskjum, sem eru millum
þessa og 18 ára aldurs, að svo
miklu leyti afbrotsins ásigkomu-
lag eður önnur breytni hins seka
ekki kunna að vitna um slíka
hneigíng til misgjörða, að
straung hegníng sé nauðsyn-
leg . . .5
Það virðist auðsætt, að löggjafinn
leit svo á, að einhvers konar skil
yrðu þegar börn hefðu náð 15 ára
aldri. Þau voru þá væntanlega
komin til vits og ára og ábyrg gerða
sinna. Sömu viðhorf birtast í refsi-
lögum frá árinu 18696 nema þar sem
fjallað er um afbrot á móti skírlífi:
Hver, sem tælir stúlkubarn, sem
er á aldurskeiði frá 12 til 16 ára,
til saurlífis, skal sæta fangelsi,
ekki vægara en 2 mánaða ein-
földu fangelsi, eða hegningar-
vinnu allt að 4 árum ef miklar
sakir eru/
Hérna er talað um 16 ára stúlku sem
barn, þannig að ekki var algilt að
litið væri á 15 ára aldurinn eins og
hann skildi á milli barns og fullorð-
innar manneskju. Því afmarkast
aldurshópurinn þannig, að efri
mörkin eru miðuð við 16 ára aldur
en neðri mörkin við ungabörn, þó
ekki nýbura. Eru þeir undanskildir
vegna þess að „ofbeldi" gagnvart
þeim taldist oft til dulsmála, þ.e
fæðingunni var leynt og börnin
stundum deydd af ásettu ráði.
Um málafjölda og
málaflokkun
Landsyfirréttur starfaði frá árinu
1802 uns Hæstiréttur tók við störf-
um hans árið 1920. A þessu tímabili
komu fyrir réttinn 16 mál er snertu
börn á aldrinum 0-16 ára.8 Skipta
má þessum málum í 2 flokka. Ann-
ars vegar eru mál sem falla undir
líkamlegt ofbeldi (ill meðferð, mis-
þyrmingar og morð) og hins vegar
mál sem varða kynferðisafbrot
(nauðgun, nauðgunartilraun og
annað kynferðislegt áreiti). Sjá töflu
1.
Meirihluti málanna flokkast und-
ir líkamlegt ofbeldi (10 mál af 16) og
oftast komu fyrir mál sem lutu að
illri meðferð á börnum (6 mál af 16).
Mál er vörðuðu kynferðisbrot voru
færri og enginn einn málaflokkur
kom þar áberandi oftar fyrir en ann-
ar. En lítum nánar á mál sem flokk-
ast undir lfkamlegt ofbeldi gagnvart
börnum.
Ill meðferð
Uppeldi barna einkenndist löngum
af ströngum aga og jafnvel hörku.
Veraldleg og andleg yfirvöld lögðu
áherslu á að „aga ungviðið" og ætl-
uðust til að foreldrar hirtu börn sín
og innrættu þeim ótta og auð-
sveipni við yfirboðara sína.9 Ýmsar
tilskipanir varðandi þetta litu dags-
ins ljós en frægust er líklega Hús-
agatilskipunin frá árinu 1746. Þar
var lögð áhersla á að temja börnum
skilyrðislausa hlýðni við foreldra-
Tafla 1.
Tegundir mála sem komu fyrir Landsyfirrétt á tímabilinu 1802-1919
varðandi ofbeldi gagnvart börnum undanskildir). í aldursflokknum 0-16 ára (nýburar
Líkamlegt fjöldi Kynferðislegt fjöldi
ofbeldi mála ofbeldi mála
ill meðferð 7 nauðgun 2
misþyrmingar 1 nauðgunartilraun 1
manndráp 2 kynferðisl.áreiti 2
annað 0 annað 1
alls: 10 alls: 6
Heimild: Landsyfirréttar- og hæstaréttardómar í íslenzkum málum 1802-1873 I.-XI, Rv.
1916-1986. — Landsyfirréttar- og hæstaréttardómar í íslenzkum málum 1875-1919 I.-X, Rv.
1911-1920.
SAGNIR 7