Sagnir - 01.04.1990, Blaðsíða 10

Guðfinna M. Hreiðarsdóttir
valdið og átti hiklaust að beita lík-
amlegum hirtingum til þess að ná
því takmarki. Blessuð börnin áttu
að umbera refsingar möglunarlaust
og voru auk þess „oft pínd til þess
að kyssa vöndinn, þegar búið var
að hýða þau."10 En gátu uppalend-
ur beitt börn líkamlegum refsingum
án nokkurra takmarka?
Samkvæmt lögum voru hrepp-
stjórar og sóknarprestar skyldaðir
til að hafa eftirlit með heimilum og
höfðu vald til að hlutast í heimilis-
mál þætti þeim ástæða til.11 Því
mætti ætla að prestar og/eða hrepp-
stjórar hefðu veitt foreldrum, eða
öðrum sem höfðu uppeldi með
höndum, áminningu og jafnvel
kært til æðri yfirvalda ef of harka-
lega var farið með börn. A þessu
virðist hins vegar hafa verið allur
gangur. Árið 1811 kom fyrir lands-
yfirrétt mál þar sem hjónin Sigurð-
ur Eyjólfsson og Guðrún Kolbeins-
dóttir voru dæmd fyrir að,
skammarlega hafa þrifið og
fóstrað börn sín, sem við gjörða
skoðun fundust sum með geit-
um í höfði, hálfkrept við kyrrset-
ur og legur í óhollu fjóslopti, illa
klædd og verkuð, eitt þeirra dáið
úr vesöld 7 vetra gamalt 1807, að
sóknarprestsins vitni, og annað
á 8. ári, að nafni Brynjólfur hjer-
um 20. júlí 1810 úr sömu.12
Við rannsókn málsins kom í ljós, að
viðkomandi sóknarprestur og
hreppstjórar höfðu nokkru áður en
Brynjólfur dó, veitt foreldrunum
áminningu fyrir illa meðferð á börn-
um sínum en ekki fylgt henni frekar
eftir. Af þessu tilefni hélt Landsyfir-
réttur því fram, að fátækrayfirvöld-
in hefðu ekki farið eftir þeim laga-
skyldum „sem tilsk. um húsaga [frá
1746] . . . ásamt hreppstjórnar in-
struxinu, leggja þeim á herðar í til-
liti til ungdómsins uppfósturs, [og]
umsjónar aðstoðar þurfandi sveit-
armanna . . ,"13 Eðlilegast hefði
verið að grennslast eftir birgðum
umrædds heimilis „og ráðstafa óm-
ögum þaðan, hverjum fátækt gjörði
ei borgið, ellegar útvega þeim
nauðsynlegan styrk, áður en nokk-
ur manneskja horfjelli."14 í þessu
tilfelli er augljóst að vanræksla við-
komandi fátækrayfirvalda hefur
beinlínis leitt til dauða tveggja
barna. Ef hins vegar prestar og
hreppstjórar sinntu eftirlitinu sam-
viskusamlega, gat það bjargað lífi
barna. Árið 1813 voru hjónin Ólafur
Sverrisson og Vigdís Ólafsdóttir
dæmd fyrir að hafa sumarið 1811,
án nokkurrar bjargræðisneyðar
svo svelt óegta barn nefnds Ól-
afs, en stjúpbarn Vigdísar, Guð-
mund að nafni, þá hjerum 1 árs
gamalt, að barn þetta undir vet-
urnætur virtist hormagurt orðið
og með allskonar óþrifum van-
rækt.15
í þessu tilviki brugðust yfirvöld
skjótt við og settu barnið í fóstur
þar sem því batnaði smám saman
„þess fyrri vesöld". Vorið 1812
fengu hjónin Ólafur og Vigdís barn-
ið aftur í sína umsjá en
fór því hnignandi á sömu leið
sem fyrri, unz prestur með
hreppstjórum skoðuðu barn
þetta, fundu það sármagurt orð-
ið, með efrivör bólgna, og bláma
undir þess vinstri auga, en 29.
mars sáust 2 kúlur upphlaupnar
á enni þess, og ofanvert við
gagnaugað; var þá barn þetta frá
Ólafi og Vigdísi algjörlega tek-
ið . . ,16
Þetta eftirlit sem hreppstjórum og
sóknarprestum var falið, hefur
verið nefnt formlegt félagslegt eftir-
lit og fólst einkum í því að fram-
fylgja lögum og reglugerðum.17
Hins vegar er einnig talað um
óformlegt félagslegt eftirlit sem
byggðist aðallega á forvitni manna í
garð náungans og var það oft af-
skaplega vel af höndum innt! Sem
dæmi um þessa tegund eftirlits má
nefna, að fimm þeirra sjö mála sem
vörðuðu illa meðferð á börnum og
komu fyrir Landsyfirrétt á um-
ræddu tímabili voru tekin til rann-
sóknar vegna þess að „Ilt orð flaug
um sveitina af illri meðferð þess
dána . . ."1S eða það „fór að kvisast
í sveitinni, að börn hinna ákærðu
væru öll mögur og illa útlít-
andi . . .",19 eða að „sýslumanni
bárust ýmsar fregnir um það, að
drengurinn hefði verið illa haldinn
hjá ákærða . . ."20 o.s.frv. En þó
menn hafi fylgst vel með nágrönn-
um sínum, virðast þeir ekki hafa
verið mikið fyrir að blanda sér í
annarra manna mál. Þessi fimm
áðurnefndu mál áttu það öll sam-
eiginlegt að nágrannarnir létu ekki í
sér heyra fyrr en eftir að börnin
voru dáin. Af þessu virðist mega
draga þá ályktun, að þó vitað væri
af illri meðferð þessara barna hafi
enginn séð ástæðu til að skipta sér
af því eða láta viðkomandi yfirvöld
vita. í tveimur málum af sjö, höfðu
prestar og hreppstjórar haft afskipti
af börnum sem illa var farið með og
virðist í öðru tilvikinu hafa verið
um mjög virkt formlegt eftirlit að
ræða21 en í hinu tilvikinu er óljóst
hvort afskipti fátækrayfirvalda byrj-
uðu af sjálfsdáðum eða fyrir atbeina
óformlegs eftirlits.22
Morð og mispyrmingar
Fyrir Landsyfirrétt komu aðeins tvö
mál varðandi morð á börnum (duls-
mál undanskilin) og eitt mál sem
hér hefur verið flokkað sem mis-
þyrming á barni. Morðmálin tvö
voru sérstök að því leyti, að í bæði
skiptin voru fórnarlömbin óskilget-
in börn á fyrsta ári og sakborning-
arnir feður barnanna.231 öðru tilvik-
inu þótti fullsýnt að um morð að
ásettu ráði hefði verið að ræða en
þar hafði faðir deytt tæplega 5
vikna gamalt barn sitt með þeim
hætti „að hann lagði þumalfingur
sinn á enni þess hægra megin utar-
lega fyrir ofan augabrúnina, en tók
hinum fingrunum aftur fyrir
hnakkann og þrýsti þannig höfðinu
snögglega saman."24 Móðirin virðist
hafa verið saklaus þótt faðirinn
héldi því fram, að hún hefði hvatt
hann til verksins. Ekki kom fram
nein skýring á því hvers vegna
hann myrti barnið. I hinu tilvikinu
reyndist ekki unnt að sanna að um
morð af ásettu ráði hefði verið að
ræða þótt ýmis atriði virtust benda
til þess að svo hefði verið, m.a.
vegna þess
að hann [faðirinn] var vondur í
allri aðbúð bæði við barnið og
móður þess og barði hana og að
hennar sögn barnið, svo á þeim
sá eftir hann, að hann bannaði
móðurinni, þegar hún kom að,
8 SAGNIR