Sagnir - 01.04.1990, Side 45

Guðsótti og góðir siðir
Þannig hljóðaði aðalinntak
fyrstu eiginlegu uppeldis-
löggjafar okkar íslendinga,
húsagatilskipunarinnar frá 1746.
Tilskipunin átti eftir að verða lífseig
og hélt lagagildi sínu allt upplýsing-
artímabilið, þótt áherslur íslensku
upplýsingarfrömuðanna væru
vissulega um margt ólíkar þeim
heittrúarhugmyndum sem húsaga-
tilskipunin byggðist á.
En hverjar voru þær erlendu
hugmyndastefnur sem einkum
höfðu mótandi áhrif á stefnumörk-
un í uppeldismálum á íslandi fyrr á
öldum? Hvernig tókst valdhöfum
að aðlaga þær íslenskum veruleika
hins kyrrstæða bændaþjóðfélags?
Og síðast en ekki síst — náðu þær
að einhverju marki að móta viðhorf
íslensks almennings til barna og
uppeldismála?
„Vöndurinn gjörir gott
barn"
Fáar heimildir eru til um uppeldis-
mál og -aðferðir fyrr á tímum. Frá
fornu fari hlýtur uppeldið þó eink-
um að hafa falist í því að miðla
menningararfinum og að venja
börn við dagleg störf. En með Lút-
her og siðaskiptunum er mörkuð
opinber stefna í uppeldismálum.
Fjölskyldan var í huga Lúthers
hornsteinn þjóðfélagsins og framan
af var hann þeirrar skoðunar að far-
sælast væri að kristileg uppfræðsla
væri í höndum foreldra, en ekki
klerka eins og áður hafði verið. Það
var ekki fyrr en eftir bændaupp-
reisnirnar að Lúther fór að draga í
efa hæfni ódællar alþýðu til að hafa
svo vandasamt verk með höndum
og lagði til að stofnsettir yrðu skólar
sem ælu börn upp í góðri trú.2
Lúther var þekktur fyrir biblíu-
þýðingu sína, og til að boðskapur-
inn kæmist „rétt" til skila skrifaði
hann Kverið (Der kleine Kathechis-
»ius) sem útskýrir ritninguna, því
eins og hugtakið rétttrúnaður gefur
hl kynna var ekki gert ráð fyrir fleiri
en einum túlkunarmöguleika hei-
lagrar ritningar. Kverið var skrifað á
alþýðlegu máli og lagði Lúther
áherslu á að almenningur lærði það
utanbókar, en gerði ekki kröfu um
bóklæsi.
Lúther var frumkvöðull í umræðu um uppeldis-
mál. Kver hans hið minna var ætlað til trúarlegrar
uppfræðslu ungdómsins.
Þótt Lúther legði tölverða áherslu
á að foreldrar væru börnum sínum
góð fyrinuynd, hvatti hann þá til að
beita hörku og líkamlegum refsing-
um til að tryggja að guðsorð kæmist
til skila.3
Sú áhersla sem Lúther lagði á
kristilega uppfræðslu hefur trúlega
farið að hafa áhrif hér á íslandi fljót-
lega eftir siðaskiptin. Einu lögin
sem sett voru um uppeldi ung-
dómsins á þessum tíma vörðuðu
trúarlega uppfræðslu. Kirkjuor-
dinanzia Kristjáns III var fyrst lög-
leidd hér 1541. Þriðji hluti hennar er
nokkurs konar námsskrá fyrir lat-
ínuskóla í Danaveldi, en af henni er
Ijóst að forvígismenn rétttrúnaðar
gerðu ekki greinarmun á uppeldi
og trúarlegri fræðslu. Þar segir
m.a.:
wier skulum kienna worum
baurnum ad ottast og elska gud
oc dýrka hann þui skal laugar-
deiginum j huerri wiku hallda til
þess ad baurnin meigi þaa sier-
deilis nema oc læra þad sem
saunnum heilagleika oc kristel-
igum lærdomi tilheyrer suo ad
baurnin meigi almenniliga weni-
ast suo til Gudz otta oc lockast til
sannrar truar oc godra sida.4
Hér verður að taka fram að þegar
talað er um ungdóm í íslenskum
skjölum frá þessu tímabili, er ekki
aðeins átt við börn, heldur einnig
vinnuhjú og uppkomin börn
bænda sem bjuggu í foreldrahús-
um. Lög um trúarlega uppfræðslu
íhuga Lúthers var kjarnafjölskyldan hornsteinn þjóðfélagsins ogframan aflagði hann dherslu á að trúarleg
uppfræðsla væri í höndum foreldra, í stað kennivalds.
SAGNIR 43