Sagnir - 01.04.1990, Side 47

Guðsótti og góðir siðir
drýgstan þátt í því hve læsi varð til-
tölulega almennt hér á landi var
píetisminn.
Bóklæsi varð nauðsynlegt
Píetisminn var heittrúarstefna sem
átti rætur sínar í lútherskum rétt-
trúnaði. Fylgismenn hans lögðu
áherslu á náið, innilegt samband
einstaklingsins við guð sem skap-
aðist við lestur heilagrar ritningar.
Þess vegna náðu uppeldismarkmið
píetismans ekki einungis til and-
legra og trúarlegra þátta, heldur
einnig til menntamála í nútíma
skilningi; bóklæsi varð nauðsyn-
legt.
Helstu fulltrúar píetismans í
Þýskalandi voru Spener og Franke.
Þeir komu á fót skólum í Halle þar
sem lagður var grunnur að kennslu
hefðbundinna námsgreina á borð
við skrift, reikning og náttúru-
fræði.9
I Danmörku naut píetisminn
stuðnings konunganna Friðriks IV.
og Kristjáns VI. og hafði það varan-
leg áhrif á uppeldislöggjöf í Dana-
veldi. Fermingartilskipunin var sett
í Danmörku 1736, skólatilskipunin
1739 og undir lok aldarinnar voru í
Danmörku allmargir skólar.10
Þótt íslenskt samfélag hafi á
margan hátt verið gjörólíkt því
danska og forsendur eða vilji fyrir
skipulögðu skólahaldi ekki fyrir
hendi, kom fljótlega fram viðleitni
til að koma á uppeldislöggjöf í anda
píetismans. Fyrsti fulltrúi hans hér
á landi hefur líklega verið Jón Þor-
kelsson, skólameistari í Skálholti,
en að undirlagi hans var danski
presturinn Ludwig Harboe sendur
hingað til að hafa eftirlit með kirkju-
og fræðslumálum og gera umbæt-
ur.11 Harboe dvaldist hér á árunum
1741-45 og gegndi fyrst biskupsem-
bætti á Hólum í þrjú ár og síðan í
Skálholti í eitt ár. Fyrir tilstilli Har-
boes var settur fjöldinn allur af nýj-
um tilskipunum, m.a. tilskipun um
fermingu 1744 og húsagatilskipun-
in 1746. I uppeldismarkmiðum
húsagatilskipunarinnar kemur fram
nokkuð raunsæisleg viðleitni til að
heimfæra hinar píetísku hugmynd-
ir upp á íslenskan veruleika.
Nokkrar meginbreytingar á við-
„Litlir fullorðnir!" Barnæskan var ekki skýrt afmörkuðfrá fullorðinsárunum ífrumstæðu sveitasamfélagi.
Börn höfðu jafnmikilvægu efnahagshlutverki að gegna og fullorðnir.
horfum til uppeldis koma fram með
píetismanum. Reyndar var áfram
gert ráð fyrir ströngum aga og skil-
yrðislausri hlýðni barna og vinnu-
fólks við húsráðendur, en ekki var
síður lögð áhersla á að foreldrar
„gangjij á undan þeirra börnum og
heimilis-fólki með góðu og kristi-
legu eftirdæmi og að taka sér vara
fyrir öllu því, sem kann af sér að
gefa nokkuð heimuglegt eður opin-
bert hneyxli."12 Dagleg trúariðkun
var grundvallaratriði í hinum píet-
íska boðskap. Kristilegum foreldr-
um bar þannig
þann tíma móðurin er ólétt, inni-
lega að ákalla Guð í þeirra bæn-
um, að hann vilji varðveita og
blessa þeirra lífs-ávöxt . . . Sér-
hvör húsbóndi skal kostgæfilega
áminna sín börn og hjú, so vel
að uppbyrja þeirra erfiði og út-
réttingar með bænum til Guðs
sem og í erfiðinu staðfastlega
sjálf að upplyfta þeirra hjörtum
til hans, sem er brunnur og upp-
spretta allrar blessunar, og inn-
byrðis að tala sín að milli um
guðrækilega og uppbyggilega
hluti eður annað, það sem ær-
legt er og rétt-kristnum manni
sæmilegt.13
Leikir, sögulestur og rímnakveð-
skapur voru fordæmdir sem ókristi-
legt athæfi og áttu börn alvarlega
að áminnast undir straff að vakta
sig fyrir ósæmilegu tali og
gamni, eiðum og blóti, hégóm-
legum historium eða so kölluð-
um sögum og amors-vísum eða
rímum, sem kristnum sómir ekki
um hönd að hafa.14
Ýmsar uppeldisaðferðir alþýðunnar
virðast hafa verið þyrnir í augum
boðbera píetismans og skyldi
SAGNIR 45