Sagnir - 01.04.1990, Side 67

„Óhæfa og fordæðuskapur" á rétttrúnaðaröld
þurft að höggva nærri sjálfum sér
þar eð hætta var á að ýmsir ættstór-
ir menn og jafnvel þeir sjálfir
dæmdust brotlegir.
En á næstu öld kom fram „vask-
ari" stétt valdsmanna sem beittu
Stóradómi af fullri hörku, og 1602
var fyrsti maðurinn hálshöggvinn á
Alþingi fyrir hórdóm. I kjölfarið
fylgdu dauðarefsingar karla og
kvenna auk fjársekta og hýðinga á
Alþingi og heima í héruðum.38
A.m.k. 21 karlmaður var höggvinn
á Þingvöllum fyrir brot á lagaá-
kvæðum Stóradóms og um 18 kon-
um drekkt (þar eru meðtaldar kon-
ur sem voru líflátnar fyrir að myrða
börn sín).39 Þetta er aðeins toppur-
inn á ísjakanum því enn eru inn-
ansveitaraftökur ótaldar.
Samkvæmt könnun Þorgeirs
Kjartanssonar á sakafallsreikning-
um tíu sýslna á árunum 1641-50
virðast sýslumenn hafa verið iðnir
við að þefa uppi skírlífisbrotamenn
og -konur. Þess ber að minnast
varðandi dugnað þeirra að Stóri-
dómur færði þeim fé í vasann þar
sem var hluti af fésekt þeirri er sá
brotlegi varð að greiða. Þó var fjöldi
dæmdra fátæklingar sem ekkert
gátu borgað svo sýslumenn báru lít-
ið úr býtum nema fyrirhöfnina við
að láta kaghýða þessa féleysingja.
Það má því segja að það hafi verið
efnahagsleg spurning fyrir valds-
menn hvort fátt var um feita drætti í
þeirra héraði eða hvort þeim tókst
að hafa eitthvað upp úr samförum
annarra.
Niðurstöður Þorgeirs eru að á
þessum níu árum eru 1777 manns
dæmdir fyrir skírlífisbrot, sem er
nokkuð hátt hlutfall af þjóð sem
varla taldi meira en 60 þúsund
manns. Meira en níu af hverjum tíu
afbrotum voru skírlífisbrot svo
heita má að dómskerfið hafi varla
fengist við nokkuð annað en ólög-
legt kynlíf.40 Þessar tölur eru þó
enginn endanlegar sannleikur um
ástand mála því oft hlýtur fólki að
hafa tekist að fara á bak við lögin
með því að fá aðra til að gangast við
óskilgetnum börnum sínum, eða
það hreinlega myrti þau til að forð-
ast refsingu. Eins er óvíst hversu
samviskusamir valdsmenn voru að
skrá sakamál opinberlega.
Karlmenn berir að alvarlegustu brotum gegn Stóradómi voru hálshöggnir. Úr Reykjabók.
Svo virðist sem dómgleði valds-
manna hafi á stundum orðið svo
mikil að þeir útfæra lagaákvæði
Stóradóms eftir eigin geðþótta. A
þetta sérstaklega við um harðindaár
eins og 1750 en þá voru Guðmund-
ur Pantaleonsson og Ingveldur
Jónsdóttir dæmd á Alþingi fyrir
barn sem þau áttu saman í lausa-
leik. Lögþingisréttur úrskurðaði
þau brotleg fyrir „blóð-skammar
barneign" því að Ingveldur hafði
mörgum árum áður átt barn í lausa-
leik með Pantaleoni föður Guð-
mundar. Fyrir þetta voru þau hjúin
dæmd til dauða,41 þó ekkert fyrir-
finnist í ákvæðum Stóradóms um
að það sé dauðasök að kona leggist
með feðgum ef hún er hvorugum
gift. Dauðadómnum var reyndar
ekki fullnægt í þetta skiptið. Ing-
veldur lést skömmu síðar en Guð-
mundur var náðaður og sendur í
þrældóm í Stokkhúsið. Á sama
þingi (1750) var kona sökuð um að
eiga fimm börn í „meinalausu frillu-
lífi" og dæmd, „sér til velforþénts
straffs, en öðrum til viðvörunar", til
að erfiða til æviloka í tugthúsi í
Kaupmannahöfn.42 En í Stóradómi
eru viðurlög við fimmta frillulífs-
broti ekki ævilöng þrælkun heldur
að brotamaður „misse hudina edr
eigizt."43
Þrátt fyrir einhverja tregðu til að
framfylgja Stóradómi til að byrja
með, þá upphefst hans blómaskeið
er kemur fram á 17. öldina. Islensk-
ir valdsmenn skirrast ekki við að
beita hörku og jafnvel stundum
meiri en sjálf lögin kveða á um.
Annars konar sakamál hafa ekki
tafið fyrir sýslumönnum þar sem
langflest afbrot þessara tíma voru
skírlífisbrot.
Jón og séra Jón
Það var í þá daga eins og nú að það
er ekki sama hver maðurinn er og
litu ströng augu siðgæðispostula
Stóradóms oft undan ef fyrirmenni
áttu í hlut. T.d. var Jón bróðir Árna
Magnússonar handritasafnara
þrisvar ákærður fyrir hórdómsbrot
en komst undan fullri refsingu, þ.e.
lífláti fyrir þriðja brot. Mátti hann
þakka það ætterni sínu þar sem
óbreyttur alþýðumaður hefði orðið
höfðinu styttri.44 Ekki voru heldur
allir semjendur Stóradóms barn-
anna bestir. Eggert Hannesson,
annar lögmannanna sem beðið
höfðu konung um harðari refsingar
við skírlífisbrotum, eingaðist börn í
lausaleik með frillu sinni stuttu
áður en hann skrifaði undir Stóra-
dóm. Þau fengu aflausn hjá biskupi
án sýnilegra vandræða.
Fyrirmenni og embættismenn
breiddu stundum yfir ólöglegar
barneignir sínar með því að kaupa
eða neyða fátæka undirsáta sína til
að taka á sig sökina. Ef fyrirkonur
áttu í hlut var vinnukona oft fengin
til að segjast vera móðir barnsins og
fátækur maður í sama byggðarlagi
látinn taka á sig faðernið. Árið 1604
kom upp „barnsvillumálið" á Bæ á
Rauðasandi. Þær sögur gengu að
Björn sýslumaður á Bæ hefði átt tvö
börn með Sesselju systur sinni en
sóknarpresturinn séra Sigurður
Einarsson tekið á sig faðernið. Fyrst
hélt Björn því fram að vinnukona á
bænum ætti barnið en varð að
SAGNIR 65