Sagnir - 01.04.1990, Blaðsíða 80

Guðjón Friðriksson
Kaupkonur
og búðardömur
Verslunarkonur í Reykjavík 1880-1917
Fram undir aldamótin 1900
einskorðaðist vinna kvenna
mjög við hefðbundin heimil-
isstörf í höfuðstað íslands. Flestar
voru húsmæður eða vinnukonur.
Margar þessara kvenna gripu þó í
einhverja launavinnu þegar hún
gafst, svo sem fiskvinnu. Nokkur
hópur kvenna lifði í lausamennsku
og voru það oft fyrrverandi vinnu-
konur, útslitnar og gamlar, sem
urðu að hafa ofan af fyrir sér með
þvottum, saumaskap, kúarekstri,
mótekju, vatnsburði, upp- og út-
skipun eða annarri tilfallandi
vinnu. Einu konurnar í embættis-
mannastétt voru ljósmæður en í
verslunar- og iðnaðarstétt voru
engar ef frá eru taldar nokkrar
saumakonur. Sighvatur Bjarnason
segir í fyrirlestri sínum um verslun-
arlífið í Reykjavík um 1870 að eng-
inn kvenmaður hafi þá verið fastur
starfsmaður við verslun. Þær kom-
ust ekki hærra en að bera vörupoka
á bakinu eða á handbörum eða
þegar best lét að „sortéra" eða
flokka ull í pakkhúsi.1 Eftir 1880 fór
smám saman að verða breyting á
þessu og einkum eftir aldamót tóku
reykvískar konur að stunda störf,
sem einungis karlmenn höfðu sinnt
áður, og var það til merkis um nýj-
an hugsunarhátt og breytingar á at-
vinnuháttum þjóðarinnar. Konur í
Reykjavík fóru að sinna félagsmál-
um af fullum krafti upp úr 1870,
fyrst með samtökum um kvenna-
skóla og síðan Thorvaldsensfélag-
inu sem stofnað var 1875. Það voru
þó einkum konur úr efri stéttum
sem tóku þátt í þessum samtökum
til að byrja með. Ekkjur og aðrar
konur, sem voru sjálfs sín ráðandi,
fengu kosningarétt til bæjarstjórnar
1882 en engin kona nýtti sér hann
fyrr en 1888. Um þær mundir bárust
til íslands hugmyndir John Stuart
Mill og annarra hugmyndafræðinga
og smám saman fóru þær að hafa
áhrif meðal kvenna og karla. Bríet
Bjarnhéðinsdóttir skrifaði fyrst um
kvenfrelsi í Fjallkonuna 1885 og hélt
opinberan fyrirlestur árið 1887. Á
síðasta áratug 19. aldar fóru „femin-
ískar" hreyfingar að hafa áhrif svo
um munaði í höfuðstað íslands og
má þar nefna stofnun Hins íslenska
kvenfélags 1894 og Hvíta bandsins
1895. Þessar hræringar munu beint
eða óbeint hafa haft þau áhrif að fá-
einar konur, einkum úr efri stétt-
um, fóru að stunda atvinnurekstur
upp á eigin spýtur en aðrar réðu sig
til starfa sem búðardömur og skrif-
stofustúlkur. Þróunin varð sérstak-
lega ör eftir aldamót og hélst í
hendur við upphaf iðnvæðingar,
aukna sérhæfingu í stækkandi bæ
og meiri einstaklingshyggju. Hið
gamla og íhaldsama bændaþjóðfé-
lag var að víkja í höfuðstaðnum.
Hér verður gerð grein fyrir því
hvernig konur í Reykjavík hösluðu
sér völl í verslun á árunum 1880-
1917, bæði sem sjálfstæðar kaup-
konur og búðardömur.
Búðir ekki við kvenna hæfi
Fyrir 1880 voru búðirnar í Reykjavík
eins konar allsherjarkramvörubúðir
þar sem öllu ægði saman. Þetta
kemur vel fram í ferðabók kaþólska
prestsins Baumgartners sem ferð-
aðist um Island sumarið 1883:
í búðunum fæst alt: olía og kerti,
tóbak og pípur, flesk og andlits-
duft, sælgæti og blikkvörur, ull-
ardúkar og ljereft, hanskar og
skór, gleraugu og kaffi, hest-
skónaglar og múskathnetur,
brennivín og önglar, úr og te-
skeiðar, stólar og kartöflur —
sem sagt alt sem nöfnum tjáir að
nefna í einum hrærigraut. Hver
þessara búða er bændamarkað-
ur.2
Og það sem meira var. Búðirnar
voru jafnframt helstu krár bæjarins.
Þar hímdu karlarnir hvenær sem
78 SAGNIR