Sveitarstjórnarmál - 01.12.1995, Blaðsíða 29

MALEFNI ALDRAÐRA
Það hvílir mikil ábyrgð á stofnun sem veitir öldruðum
opinbera þjónustu, og enn meiri ef þjónustan er dulbúin
sem náð.
Stofnun í þjónustu við aldraða, sem leggur rækt við
þá ábyrgð, stuðlar að góðu lífi neytenda sinna með því
að hafa viss verðmæti í heiðri og verja þau fyrir eigin-
hagsmunum, bæði rekstrarhagsmunum og einkahags-
munum einstakra stétta. An þess að víkja að því frekar,
ætla ég að láta það álit mitt í ljós að þau verðmæti sem
mikilverðast er að stofnunin gæti, og jafnframt þau sem
hættast er að glatist í erli dagsins á dvalarstofnun, eru
frelsið, einkalífið og virðingin fyrir manninum. Þetta eru
verðmæti sem nk ástæða er til að trúa að standi í nánu
samhengi við gott líf, þ.e. skipti máli varðandi það hvort
aldrað fólk sé virkt, sátt, glatt og finni til nándar við
annað fólk.
Þegar við fjöllum um ellina verðum við að muna að
ellin er menningarfyrirbæri. Það þýðir að menningin
fremur en náttúran hefur skapað hana. Elli er sjaldgæf í
hinni svokölluðu villtu náttúru, hún er sérréttindi efn-
aðra þjóða og húsdýranna sem það fólk heldur. Aðrar
lífverur eru ekki svona frekar til lífsins og deyja í lífs-
baráttunni samkvæmt lögmálinu „survival of the fittest"
allajafnan í upphafi hrömunar, fljótlega eftir að þær hafa
komið upp ungviðinu. Það er menningin og tæknin sem
hafa gert mönnum kleift að lengja líf sitt meira en nátt-
úran virðist upphaflega hafa gert ráð fyrir, ef svo má að
orði komast. Þegar sögur hefjast af fólki var meðalævi-
lengdin innan við tuttugu ár. A þjóðveldisöld má búast
við að hún hafi verið undir 30 árum. Það er haldið að
fyrsti maðurinn sem náði því að verða eitt hundrað ára á
Norðurlöndum hafi fæðst 21. júlí árið 1682 nálægt
Björgvin.9’ Núna nálgast meðalævin áttatíu ár. Til eru
fræðimenn, sem taka verður alvarlega, sem halda því
fram að von bráðar verði fólk undir áttræðu alls ekki
álitið gamalt.'0)
Lífslíkumar em sífellt að aukast, meðalævin að lengj-
ast. Framan af byggðist lenging meðalævinnar einkum á
því að færri einstaklingar létust í bemsku eða á unga
aldri. Astæðumar voru framfarir í hreinlæti, mataræði,
húsnæði, vamir gegn smitsjúkdómum, bætt heilsugæsla
almennt og bætt heilsugæsla ungra bama sérstaklega.
Það er ekki fyrr en nú síðustu tvo, þrjá áratugi sem ævi-
lfkur gamals fólks, þ.e. lífslíkur þeirra sem þegar hafa
náð háum aldri, hafa tekið að aukast verulega, áður var
aukningin mest hjá ungu fólki; það fólst í því að flestall-
ir náðu að verða gamlir - núna er munurinn sá að all-
flestir ná hárri elli. Það fæðast færri böm en var fyrir fá-
einum ámm, en þau sem fæðast komast nánast öll upp
og ekki nóg með það, þau munu ef svo heldur sem horf-
ir lifa enn lengur en fólk gerir um þessar mundir. Skýr-
ingin á því að ævilíkur t.d. sjötugs einstaklings hafa auk-
ist og lengst svo mjög hin síðustu ár em ekki einungis
læknisfræðilegar tækniaðgerðir sem framkvæmdar em
eftir að elli er náð, heldur ekki síður að einstaklingamir,
a.m.k. hér á Vesturlöndum, njóta þess að hafa alist upp
við og alið aldur sinn við betri kost og kjör en nokkur
kynslóð í heiminum fyrr.
Ef okkur tækist að útrýma öllum slysum, sjálfsvígum
og stríðum úr heiminum, fyrirbyggja eða lækna alla
sjúkdóma og ala fólk upp í þvflíkri skynsemi að enginn
gerði nokkru sinni neitt óhollt né heimskulegt, þá yrði
erfðaþátturinn einráður um ævilengdina, atferlis- og um-
hverfisáhrifin mundu hætta að skipta máli. Þá mundu
engir heltast úr lestinni og deyja fyrir aldur fram vegna
slysa eða sjúkdóma, allur árgangurinn mundi falla frá
um svipað leyti, allir ná að lifa hámarksævi tegundarinn-
ar manns sem er álitin vera 115-120 ár. Eftirlifendakúrf-
an svokallaða, þ.e. kúrfa sem sýnir fjölda eftirlifenda úr
einum og sama árgangi árlega, þar til árgangurinn er all-
ur, tæki þá á sig lögun ferhymings. Menn greinir á um
hvort um draum eða martröð yrði að ræða ef skynsemin
og læknisfræðin í sameiningu næðu þessu markmiði,
sem kallað er „rectangularization of the survival curve“.
Fólk sem deyr fyrir þennan aldur, 115-120 ára, deyr eig-
inlega ekki úr „elli“, það deyr ekki af því líkami þess sé
uppurinn og lífsgetan sé búin samkvæmt lögmáli sem
tegundin lýtur, það deyr af einhverjum einstaklings-
bundnum dánarorsökum, sem fræðilega á að vera unnt
að koma í veg fyrir. A sama hátt og unnt hefur verið að
þoka meðalævilengdinni upp um heil 20 ár á síðasta
mannsaldri einum. Eftirlifendakúrfan hafði allt aðra lög-
un fyrir hálfri annarri öld en hún hefur nú, þá hneig hún
ört á fyrstu æviárum árgangs, tók íhvolfa lögun og flatt-
ist síðan hægt út. Þessu olli bamadauðinn, óviðráðanleg-
ir smitsjúkdómar, fátækt og heilsuspillandi búsetu- og at-
vinnuhættir. Eftirlifendakúrfan nálgast æ meira femings-
lögunina á síðustu ámm.
Það fellur orðið lítið af hverjum árgangi í bemsku og
framan af ævi: smitsjúkdómar sem upp koma em óðara
læknaðir, dauðsföllunum er nú frestað með lækningum
og aðgerðum lengur og lengur. Kúrfan hækkar til hægri.
Þetta þýðir að þeir sem fæðast á annað borð fá flestir að
lifa til elli; þeir sem veikburða em og áður hefðu fallið
fljótlega frá fá nú að lifa. Um leið þýðir þetta að stofninn
nýtist betur en fyrrum og að leikið hefur verið á hið svo-
nefnda „úrval náttúmnnar“ sem veldur sumum áhyggj-
um af hugsanlegri úrkynjun mannkynsins.
Annað áhyggjuefni sem af þessu kviknar er hvort það
sé óyggjandi fengur að þessum viðbótarárum; hvort
þessum ávinningi í lífslíkum fylgi samsvarandi ávinning-
ur í lífsnautn og lífsgæðum. Sumir spá því að lenging
ævinnar muni fyrst og fremst verða til að fjölga ólækn-
andi sjúkum, lengja líf sem er lítils virði. Aðrir að með
þessu sé ekki aðeins verið að fresta dauðanum, heldur sé
verið að fresta því að hinir ólæknandi sjúkdómar sem að
lokum draga menn til dauða taki sig upp, þannig að fólk
muni lengur og lengur lifa góðu lífí áður en það á annað
borð veikist, þá taki dauðastríðið fljótt af, m.ö.o. að það
2 1 9