Uppeldi og menntun - 01.01.2014, Síða 29

Uppeldi og menntUn/icelandic JoUrnal of edUcation 23(1) 2014 29
Hanna ragnarsDÓTTir og HiLDUr BLönDaL
fjölmenningarlegra námssamfélaga (e. multicultural learning communities) og vald-
eflingu (e. empowerment) í menntun.
Gagnrýnar kenningar – gagnrýnin uppeldisfræði
Eftir einn helsta fulltrúa Frankfurtskólans, Habermas, liggja margar greinar og bækur
þar sem hann fer ítarlega í gegnum hugmyndafræðilegan grunn gagnrýninna kenninga
(e. critical theory). Sjálf hugmyndafræðin hefur tekið töluverðum breytingum í tímans
rás þegar ólíkir fræðimenn hafa reynt að varpa ljósi á hvernig bregðast má við ójöfn-
uði og misrétti í samfélaginu, t.d. í gegnum menntun (McCarthy, 1996). Gagnrýnin
uppeldisfræði Freire byggir á grunni gagnrýninna kenninga. Í mjög stuttu máli má
segja að leiðarstef hjá bæði Habermas og Freire sé óskin um að aflétta því oki sem sam-
félagið leggur fólki á herðar á hverjum tíma. Um er að ræða ákveðna sýn á einstak-
linginn og stöðu hans innan samfélagsins (Freire, 1985, 1999; McCarthy, 1996) og trúna
á að einstaklingar verði að öðlast ákveðið frelsi til að koma auga á og nýta mannauð
sinn og talar Freire í því samhengi um gagnrýna vitundarvakningu (e. critical con-
sciousness).
Eitt af því sem einkennir gagnrýna uppeldisfræði er að hún tekur til umfjöllunar
vald, virðingu og þann möguleika sem einstaklingar hafa til að láta rödd sína og skoð-
anir heyrast, hvort sem um er að ræða í samskiptum milli nemenda og kennara, við
stofnanir eða í samfélaginu almennt (Giroux, 1994). Þá varpar hún enn fremur ljósi á
tengsl þekkingar, yfirvalda og valds (Giroux, 1994) og hvetur jafnframt bæði kennara
og kennismiði til að horfa gagnrýnum augum á kennsluaðferðir sem og starfshætti
skóla.
Þessu tengdar eru hugmyndir feministans hooks (1994) sem eru undir sterkum
áhrifum frá hugmyndafræði Freire og boða mikilvægi þess að skapa námssamfélag
sem dregur úr stigveldi valds og áhrifa en byggir þess í stað á réttlæti og jöfnuði. Hlut-
verk kennara í þessu samhengi er gríðarlega mikilvægt og krefst þess að þeir séu með-
vitaðir um stöðu sína og áhrif vilji þeir stuðla að menntun gegn mismunun. Einkenni
kennara sem byggja starfskenningu sína á slíkri hugmyndafræði lýsa sér í því að þeir
koma fram við nemendur af virðingu og líta á þá sem verðuga samstarfsaðila en ekki
sem óvirka viðtakendur. Þeir gera miklar kröfur til nemenda en sýna bakgrunni þeirra
og reynslu jafnframt áhuga og líta á hann sem mannauð (Darling-Hammond, 2010;
Gay, 2000; Nieto, 2010). Þá telur hooks (1994) enn fremur mikilvægt að hvetja nem-
endur og kennara til gagnrýninnar vitundarvakningar. Í augum bæði hooks (2003)
og Giroux (1994) er kennslustofan vettvangur þroska og sameiginlegrar framþróunar
nemenda og kennara. Í þessu samhengi er ekki síður mikilvægt að skapa nemendum
tækifæri til þess að spegla skoðanir sínar í viðhorfum annarra og læra þannig að skoða
ólík málefni frá mörgum hliðum. Að mati Habermas er þannig hægt að öðlast ákveðið
jafnræði sem aðeins næst í gegnum skoðanaskipti þar sem beita þarf rökhugsun þegar
afstaða er tekin til ákveðinna hugtaka og beitingu þeirra. Þannig mótast viðhorf okkar
til sannleiksgildis þeirra og/eða réttlætis (Skirbekk og Gilje, 1999).
Skapandi og gagnrýnin hugsun eru grunnstef í hugmyndafræði fjölmenningarlegrar
menntunar (Sleeter, 2002) og miðar hún að því að virkja nemendur til þess að horfa