Morgunblaðið - Sunnudagur - 19.01.2014, Qupperneq 45

inu. Vídeóspólur og dvd-diskar gerðu ekki út af við
sjónvarpsstöðvar. Slíkum örlögum hafði þó oft verið
spáð. En á hinn bóginn lifði enginn af, sem ekki breytti
rekstri sínum og tilveru. Síðustu 100 árin eru kölluð öld
breytinganna. Það þýðir ekki að þeim sé lokið. Ekkert
bendir til þess. Við bíðum og sjáum hvað setur og lög-
um okkur að því sem verða vill, með hæfilegri íhalds-
semi þó.
Heimsstyrjöldin mikla I. og II. hluti?
Á þessu ári verða liðin 100 ár frá upphafi fyrsta stríðs-
ins er kennt er við heiminn. Heimsstyrjöldin fyrri heit-
ir hún á íslensku og litast það af nokkurri bjartsýni.
Hún gat auðvitað ekki fengið það nafn fyrr en eftir lok
Heimsstyrjaldarinnar síðari. Enskumælandi þjóðir
tala um fyrstu og aðra heimsstyrjöld og eru því opnari
fyrir hættunni af fleiri styrjöldum af því tagi en Íslend-
ingar. Heimsstyrjöldin fyrri var árin á eftir hana kölluð
stríðið sem yrði endir allra stríða. Eftir svo ömurleg og
mannskæð átök hlaut mannkynið að vera endanlega
útskrifað úr þeim skóla reynslunnar.
Það var hins vegar mikill munur á því hvað fólst í
nafngiftinni „heimsstyrjöld“ þegar horft er til þessara
tveggja hildarleikja. Heimsstyrjöldin fyrri fór fram á
miklu landssvæði ef horft er til sögufrægra stríða eins
og þegar herjum Wellingtons og Napoleons laust sam-
an við Waterloo. En þó fór stríðið 1914 -1918 fram á
títuprjónshaus ef miðað er við það sem skall á 1939. Þá
var barist í flestum álfum heims. Miklar tækni-
framfarir höfðu orðið á árunum milli stríða í fram-
leiðslu morðtóla og hátindinum virtist mannsandinn ná
í slíkum efnum þegar með tveimur smáum sprengjum
var hægt að binda enda á mannlíf í tveimur borgum
Japans á augabragði. Sumir þakka þeim óhugnaði það
þó, að hingað til hafi slíkar sprengjur ekki verið brúk-
aðar á borgir, þótt til séu í nýjum og stórbættum út-
gáfum og sífellt fleiri ríki hafi náð að komast yfir slík
vopn eða séu með þau innan seilingar.
Stundum er sagt að Seinni heimsstyrjöldin hafi verið
óhjákvæmileg afleiðing af hinni fyrri. Auðmýkjandi
friðarskilmálar sem Þjóðverjar lutu í lok hennar hafi
verið efniviður fyrir mann eins og Hitler til að ná al-
ræðisvaldi á meginlandi Evrópu. Ekki er víst að þessi
handhæga skýring sé rétt. En sé hún tekin góð og gild
þá eykst þrýstingurinn á að fá að vita hvers vegna
Heimsstyrjöldin fyrri hófst. Þá vandast málið. Flestir
komu frá barnaskólafræðslunni með þá skýringu að til-
efnið hefði verið morð á Sofíu og Franz Ferdinand
erkihertoga, krónprins og frænda Franz Jósefs, Aust-
urríkiskeisara. Það atriði kom auðvitað við sögu. En
það má næstum eins kenna eldspýtunni, sem notuð
var til að kveikja í þýska þinghúsinu um alræði Hitl-
ers, eins og að kyngja erkihertogadrápinu sem helsta
efnivið í heimsstyrjöld.
Sem vonlegt er rýna menn mjög í þessa gátu um
þessar mundir.
Mikil bók og fróðleg
Fyrir rúmu ári kom út bók um efnið eftir Christopher
Clark, prófessor í sagnfræði við Cambridgeháskóla.
Bókin hefur fengið lof eins og fyrri bækur sama höf-
undar. Hún heitir (í þýðingu) Svefngenglar og segir í
undirtitli að hún lýsi því, hvernig Evrópa leiðist til
stríðs árið 1914. Bókin er prýðilega læsileg og er það
nauðsynlegt, því hún er nærri 600 síður og að auki í
fremur smáu letri. Höfundur lýsir því á lifandi hátt,
hvernig margvíslegur misskilningur, togstreita innan
landa og utan þeirra, vanhæfni leiðtoga og léleg dóm-
greind, auk annarra þátta skýri einkum hvers vegna
svona fór. Minnisblöð diplómata um samtöl við valda-
lítinn konung Breta gátu þannig sett á stað mikla at-
burðarás af litlu eða engu tilefni. Hinir krýndu ráða-
menn á meginlandinu tóku mark á slíku. „Orð
konungs nægja mér,“ sagði Þýskalandskeisari þegar
hann sá hvað haft var eftir frændanum norðan sunds.
Niðurstaða og samanburður
Vafalaust er að allt þetta ár eiga menn eftir að fræð-
ast mjög um aðdraganda styrjaldarinnar miklu sem
hófst fyrir réttri öld. En í upphafi lokakafla nefndrar
bókar segir höfundurinn: „Ég mun aldrei fá skilið
hvernig þetta gerðist,“ sagði rithöfundurinn Rebecca
West við eiginmann sinn þar sem þau stóðu á svölum
ráðhússins í Sarajevó árið 1936. Það væri þó ekki
vegna þess, sagði hún, að ekki lægju nægilega margar
staðreyndir ljósar fyrir; þvert á móti þá væru þær
alltof margar.
Sú staðreynd, að hinn mikli vandi, sem var til staðar
árið 1914, hafi verið með eindæmum margslunginn,
hefur verið eitt megininntak þessarar bókar. Sumar
af þeim flækjum stafa af hegðunarmynstri sem einnig
er hluti af stjórnmálalegum veruleika nútímans. Sein-
asti hluti bókarinnar var skrifaður þegar fjárhags-
kreppa evrunnar var í algleymingi árin 2011- 2012;
óendanlega flóknir nútímalegir atburðir. Bersýnilegt
var að helstu leikendum evrukreppunnar var al-
gjörlega ljóst, rétt eins og þeim sem stóðu á sviðinu í
stórviðrinu 1914, að atburðirnir kynnu að enda með
miklum ósköpum (hruni evrunnar). Allir lykilleik-
ararnir héldu dauðahaldi í þá von að þau yrðu ekki
endalokin. En auk hinna augljósu sameiginlegu hags-
muna urðu þeir einnig að gæta sinna sérstöku hags-
muna, sem stönguðust á við hina sameiginlegu.
Í ljósi tvinnunar alls myntsvæðisins réðust afleið-
ingar af ákvörðun eins ekki síst af því, hver viðbrögð
hinna yrðu, sem ekki var auðvelt að meta fyrirfram,
vegna þess hve ógagnsætt ákvörðunarferlið er. Og
allan tímann notfærðu einstakir pólitískir leikendur á
sviði evrukreppunnar sér til fulls ógnunina, sem vofði
yfir, að allsherjarhrun yrði, til að beita þrýstingi í
þágu þröngra sérhagsmuna sinna.“
Eftirtektarvert er að hinn merki fræðimaður skuli
með þessum samanburði byrja lokakaflann „Nið-
urstöður“ í hinni miklu bók sinni um aðdraganda
styrjaldarinnar sem hófst 1914.
Á nákvæmlega sama tíma og hann var að færa þessi
orð sín í letur héldu samtengdir stjórnmálamenn og
fræðimenn á Íslandi því hiklaust fram að ekki væri
neitt sérstakt að gerast á evrusvæðinu!
Morgunblaðið/Ómar
19.1. 2014 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 45