Læknablaðið - 15.11.2003, Blaðsíða 7

RITSTJÓRNARGREINAR
Áhættuþættir og forvarnarstarf
Hjarta- og æðasjúkdómar eru helsta orsök ótíma-
bærra dauðsfalla í flestum Evrópulöndum og í vax-
andi mæli um heim allan (1-3). Þeir eru þýðingarmik-
il ástæða fötlunar og vaxandi kostnaðar í heilbrigðis-
þjónustunni. Undirliggjandi orsök er oftast æðakölk-
un (atherosclerosis) sem er venjulega langt gengin
þegar einkenna verður vart og hefur þá átt sér ára-
tuga aðdraganda. Mikil þekking liggur fyrir um
grundvallarmeinsemdina, hegðun hennar og orsaka-
valda og oft hefur verið ærinn tími til íhlutunar áður
en klínískar afleiðingar æðakölkunar knýja dyra. Þar
við bætist að kransæðastífla, hjartastopp og heila-
blóðföll gerast oft skyndilega og án undanfarandi
einkenna og meðferð því ekki beitt fyrr en skaðinn er
skeður. Til þess að ná verulegum árangri á þessum
sviðum verður því augljóslega að beita forvörnum.
Tækifærin felast í því að hjarta- og æðasjúkdómar
tengjast ákveðnum þáttum í lífsstíl sem og lífeðlis-
fræðilegum þáttum sem unnt er að breyta. Óyggjandi
hefur verið sýnt fram á að umbót áhættuþátta (risk
factor modification/siðabót) dregur úr dánartíðni og
sjúkleika, sérstaklega hjá fólki sem þegar hefur grein-
anleg merki æðakölkunar (4,5).
í nýjum Evrópuleiðbeiningum um hjarta- og æða-
vernd eru allar þessar forsendur forvarnarstarfs
dregnar fram til áréttingar þess hversu mikilvægt við-
fangsefnið er og að fræðilega eigi að vera unnt að ná
árangri (6). Miklu fleiri eiga nú aðild að þessum leið-
beiningum en áður sem undirstrikar hve viðfangsefn-
ið er víðtækt og hversu nauðsynlegt er að sameina
krafta og þekkingu margra aðila til verksins. I hóp
þeirra sem áður hafa staðið að evrópskum leiðbein-
ingum á þessu sviði hafa nú bæst evrópsk samtök um
sykursýkirannsóknir, alþjóðleg samtök um atferlis-
lækningar (behavioral medicine), evrópsk samtök
heimilislækna og evrópsk almannasamtök um hjarta-
vernd.
Hér á landi hefur í áratugi verið unnið kraftmikið
hjarta- og æðaverndarstarf og öflugar rannsóknir
gerðar, sérstaklega á vegum Hjartaverndar. í þessu
tölublaði Læknablaðsins birtast í grein Emils Sig-
urðssonar og félaga niðurstöður nýs samstarfsverk-
efnis heilsugæslustöðvanna í Hafnarfirði og á Akur-
eyri og Hjartaverndar: „Ahættuþættir hjarta- og æða-
sjúkdóma meðal fimmtugra á Akureyri og í Hafnar-
firði. Staða og áhrif einfaldrar íhlutunar“ (7). Niður-
stöðurnar eru athyglisverðar fyrir margra hluta sakir.
í fyrsta lagi kemur fram óvæntur munur á algengi of-
þunga og offitu meðal akureyskra og hafnfirskra
kvenna. Höfundarnir benda á að mismunandi þátt-
tökuhlutfall geti skýrt þennan mun að einhverju leyti
en tæpast þó til fulls. Rannsóknir Manneldisráðs hafa
áður sýnt verulegan mun á mataræði íslendinga eftir
búsetu (8) en þessi athugun vekur óneitanlega nýjar
og áhugaverðar rannsóknarspurningar um möguleg-
an breytileika í lifnaðarháttum og lífsstíl eftir lands-
hlutum. í öðru lagi rennir þessi rannsókn stoðum
undir þá vitneskju að heldur sígi á ógæfuhlið hér á
landi hvað snertir líkamsþunga og algengi offitu.
Einnig að kólesteról er að meðaltali of hátt hér á
landi bæði hjá körlum og konum og á sinn þátt í þeirri
æðasjúkdómaáhættu sem þjóðin býr við.
Loks er sú niðurstaða rannsóknarinnar mikilvæg
að einföld íhlutun dugar ekki til að sporna við, hvað
þá snúa til betri vegar, áhættumynstri eins og því sem
greindist bæði á Akureyri og í Hafnarfirði. Eins og
höfundar benda á er erfitt að vita hvernig áhættu-
þættirnir hefðu þróast ef íhlutun hefði ekki verið
beitt, enda ekki um framskyggna meðferðarprófun
að ræða (controlled trial). Ef til vill hamlaði íhlutunin
gegn enn meiri versnun. Miðað við áhættustöðu hóp-
anna sem sennilega endurspegla nokkuð vel fimm-
tuga íslendinga vítt og breitt um landið var árangur-
inn hins vegar dapurlegur og undirstrikar, eins og
höfundarnir benda á, hversu viðamikið og vanda-
samt verkefni er hér á ferðinni. Enda er vandamálið
alþjóðlegt. Það er ein af ástæðum þess að við gerð
síðustu Evrópuleiðbeininga um hjarta- og æðavernd
sem áður voru gerðar að umtalsefni var leitað eftir
þátttöku alþjóðlegra samtaka um atferlislækningar
(behavioral medicine). Á yfirborðinu virðist við-
fangsefnið ekki flókið því það snýst um þrennt:
Reykleysi, fæðuval og hreyfingu. í öllum tilvikum er
viðfangsefnið hins vegar mannleg hegðun og breyt-
ing á henni, og þá gerist málið flókið. Samt er ástæða
til að leggja á það áherslu að þótt lífsstílsbreytingar
séu vandasamt verkefni eru til bæði sérfræðiþekking
og gagnreynd úrræði til að glíma við vandann (6).
Sterkur samhljómur er á milli þeirra leiðbeininga
sem birtar hafa verið um hjarta- og æðavernd á síð-
ustu árum bæði austan hafs og vestan (6,9). í nýjustu
Evrópuleiðbeiningunum er að sjálfsögðu byggt á
fyrri leiðbeiningum, en þær breytingar eru helstar að
í stað þess að leggja áherslu á kransæðaforvarnir er
nú stefnt að forvörnum hjarta- og æðasjúkdóma á
víðum grunni enda eru orsakir kransæðasjúkdóms,
blóðþurrðar í heila og útæðasjúkdóma svipaðar og
ýmis meðferðarform gera svipað gagn í að hamla
gegn þeim öllum. Önnur breyting og frávik frá hlið-
stæðum bandarískum leiðbeiningum er að áhætta er
nú metin sem líkur á því að deyja úr hjarta- eða æða-
sjúkdómi innan 10 ára í stað þess að miða við krans-
æðaáföll. Eins og áður eru líkurnar þó metnar með
fjölþáttalíkani þar sem byggt er á aldri, kyni, reyk-
Guðmundur
Þorgeirsson
Höfundur er hjartalæknir.
Læknablaðið 2003/89 831