Læknablaðið - 15.04.2012, Síða 25

Y F I R L I T
Rannsóknir í lyfjafaraldsfræði á íslandi
Magnús Jóhannsson' læknir, Sigríöur Haraldsdóttir2 landfræðingur
ÁGRIP
Lyfjafaraldsfræði er hratt vaxandi fræðigrein sem gagnast vel við rann-
sóknir á verkunum og aukaverkunum lyfja. Á undanförnum árum og
áratugum hafa verið að byggjast upp í landinu gagnasöfn sem eru að
verða öflug tæki til rannsókna af þessu tagi. Forsenda fyrir gagnsemi
safnanna til rannsókna er að þau séu persónugreinanleg og þannig hægt
að samkeyra þau. Önnurforsenda er að þessi persónugreinanleiki sé ekki
afmáður eftir vissan tíma vegna þess að iðulega er þörf á að rannsaka það
sem hefur verið að gerast árum eða áratugum saman. Lyfjagagnagrunnur
landlæknis, sem nær aftur til ársins 2002, er lyftistöng fyrir lyfjafaralds-
fræðilegar rannsóknir og hefur gjörbreytt stöðu þeirra. Megintilgangur
þessarar greinar er að gefa yfirlit yfir þau gagnasöfn sem til eru og hvetja
til rannsókna á þessu mikilvæga sviði.
Inngangur
'Rannsóknastofu
í lyfja- og eiturefnafræði,
Háskóla íslands, 2Embætti
landlæknis
Fyrirspurnir:
Magnús Jóhannsson
magjoh@hi.is
Greinin barst:
28. júní 2011
- samþykkt til birtingar:
1. mars 2012
Engin hagsmunatengsl
gefin upp.
Lyfjafaraldsfræði (pharmacoepidemiology) eru fræðin um
notkun og verkanir lyfja hjá stórum hópum einstaklinga.1'
2 Eins og nafnið gefur til kynna tekur fræðigreinin mið
af tveimur öðrum fræðigreinum, lyfjafræði og faralds-
fræði. Sú lyfjafræði sem hér um ræðir er í reynd klínísk
lyfjafræði (clinical pharmacology) sem fjallar um verkanir
og aukaverkanir lyfja í mönnum. Þess vegna má segja að
lyfjafaraldsfræði sé undirgrein klínískrar lyfjafræði en
eitt af viðfangsefnum hennar er mat á hlutfalli ávinnings
og áhættu af lyfjum. Þetta hlutfall verður að vera jákvætt
til að lyf geti fengið markaðsleyfi og þarf stöðugt að vera
í endurmati meðan lyfið er í notkun. Hlutfall ávinnings
og áhættu er metið með ýmsum aðferðum en aðferðir
lyfjafaraldsfræði vega þar þungt.
Faraldsfræði eru fræðin um dreifingu og ákvarðandi
þætti fyrir sjúkdóma í samfélaginu og nær sérstaklega
til sýkinga (faraldra) og langvinnra sjúkdóma.3 Segja
má að lyfjafaraldsfræði noti aðferðir faraldsfræðinnar til
að auka skilning á klínískri lyfjafræði og er því einnig
undirgrein faraldsfræðinnar.
Upphaflega voru viðfangsefni lyfjafaraldsfræði eink-
um á sviði rannsókna á lyfjum eftir markaðssetningu
(fasa IV rannsókna) en á síðari árum hefur sviðið stækk-
að verulega og skilgreiningar á hugtakinu lyfjafaralds-
fræði hafa víkkað.
Hér er tekið mið af lyfjafaraldsfræði en mörg af þeim
gagnasöfnum sem fjallað er um geta einnig nýst við
rannsóknir sem ekki falla undir það hugtak. Einnig er
bent á að upptalning á gagnasöfnum sem gætu nýst við
rannsóknir í lyfjafaraldsfræði er ekki tæmandi og þetta
svið er stöðugt að taka breytingum.
Meðferðarprófun (clinical trial) hefur lengi verið talin
gullstaðall lyfjarannsókna og ný lyf eru ekki sett á mark-
að nema gerðar hafi verið meðferðarprófanir sem sýna
verkun við vel skilgreindum sjúkdómi og ásættanlegar
aukaverkanir (jákvætt ávinnings/áhættuhlutfall). Flestir
eru sammála um þetta og styrkleikar meðferðarprófana,
sem eru tvíblindaðar, slembiraðaðar og oft með lyf-
leysuarmi, eru óumdeildir. En eðli sínu samkvæmt eru
meðferðarprófanir oftast tiltölulega litlar og takmark-
aðar í tíma og hafa fleiri vel þekktar takmarkanir eins
og rakið er lauslega í töflu I.
Alvarlegasta takmörkun meðferðarprófana er senni-
lega sú að inn í þær eru valdir sjúklingar eftir ströngum
reglum og þeir gjarnan útilokaðir sem eru með vissa
aðra sjúkdóma, taka viss önnur lyf eða eru á vissum
aldri, svo einungis það helsta sé nefnt. Þetta er góðra
gjalda vert og er gert til að minnka dreifingu á niður-
stöðum og fá þannig markvissari útkomu. Gallinn er
hins vegar sá að þetta eru ekki raunverulegar aðstæður,
sjúklingarnir sem gætu haft gagn af lyfinu eru oft með
aðra sjúkdóma, þeir taka önnur lyf og eru á öllum aldri.
Það ríkir því iðulega nokkur óvissa um verkanir og
aukaverkanir nýrra lyfja þegar um er að ræða sjúklinga
sem eru á einhvern hátt öðruvísi en þeir sem vaidir
voru í meðferðarprófanir. Stundum er bætt úr þessu
með því að takmarka viðurkenndar ábendingar við
vissa sjúklingahópa og tilgreina vissar frábendingar, en
þetta er ekki alltaf gert og eftir slíkum reglum er ekki
alltaf farið. Eitt af því sem getur bætt úr þessum þekk-
ingarskorti og þannig gert notkun viðkomandi lyfs ár-
Tafla I. Helstu eiginleikar sem oft skilja á milli meðferðarprófana
(clinical triais) og rannsókna með aðferðum lyfjafaraldsfræði (non-
interventional studies). Frá þessu eru að sjálfsögðu undatekingar.
meðferðarprófanir lyfjafaraldsfræði
Stærð úrtaks lítið stórt
Valið úrtak iá nei
Eftirfylgni stutt löng
Endapunktar oft mjúkir harðir
Ályktanir út frá takmarkaðar oft víðtækar
niðurstöðum
LÆKNAblaðið 2012/98 217