Þjóðlíf - 01.05.1989, Qupperneq 33

ERLENT
Uppgjörið við uppreisnina hafið
Ungverjalandi eins og víðar í Austur-Evrópu er allt í einu orðin eftirspurn eftir
blöðum, sem skrifa á opinn hátt um skuggahliðar sögunnar og samtímans.
„Föðurlands-
svikararnir“ frá
árinu 1956 teknir í
sátt. Imre Nagy
forsœtisráðherra
jarðaður að nýju
í eyðilegu kirkjugarðshorni í útjaðri Búda-
pest liggja tugir manna grafnir án þess að
nokkur grein sé gerð fyrir þeim ofar moldu.
Hvorki krossmörk né legsteinar prýða leiðin.
Aðeins nokkur blóm og litlir borðar í ung-
versku fánalitunum gefa til kynna að hér séu
menn grafnir. Það er eins og þung mara hvfli
á stað þessum.
Fólkið sem gengur hóglega um garðinn
lítur flóttalega á mann sem mundar mynda-
vél; það hefur lagt bfl sínum við torfæra slóð
og gengið spariklætt eftir moldargötum og
kafað illgresi svo það mætti vitja þeirra sem
þama hvfla. Greinilega engin tilviljun að það
skuli hafa lagt leið sína á þennan ónotalega
stað. Samferðamaður minn bendir mér á
leiði undir gulmáluðu tré: þama er Imre
Nagy, fyrrverandi forsætisráðherra Ung-
verjalands sagður grafinn. Hann sat í em-
bætti öðm sinni dagana sem uppreisnin stóð.
Tveimur ámm síðar, 16. júní 1958 var hann
tekinn af lífi sem föðurlandssvikari og jarð-
aður við hlið félaga sinna.
Kirkjugarðurinn — tákn
uppreisnarinnar
Upp á síðkastið hefur umferð við leiði písl-
arvotta uppreisnarinnar aukist til muna.
Fyrir tveimur ámm hefði það verið talið óðs
manns æði að hætta sér þangað en núna fer
fólk þangað nánast daglega. 16. júní s.l. hélt
hópur manna út í kirkjugarðinn að koma þar
fyrir grafarspjaldi, en lögreglan gerði það
upptækt. Mannsöfnuðurinn krafðist þess þá
að sannleikurinn yrði sagður um afdrif þeirra
sem teknir vom af lífi eftir uppreisnina en
lögreglan tók þá það til bragðs að dreifa
mannfjöldanum.
Óháðir flokkar sem skotið hafa upp koll-
inum í landinu á síðustu missemm, hvöttu til
þess s.l. haust að uppreisnarinnar 23. októ-
ber 1956 yrði minnst með fjöldagöngu, en
lögreglan mæltist til þess að það yrði látið
ógert. Eftir nokkurt þref í fjölmiðlum féllu
flokkamir frá fyrirhuguðum aðgerðum en
samt söfnuðust nokkur hundmð manns sam-
an á uppreisnarafmælinu.
Þrátt fyrir að stjómvöld hafi lagst gegn
hvers konar aðgerðum sem flokkamir boð-
uðu til viðurkenndu þau samt fáum mánuð-
um síðar að „uppreisn“ hefði verið gerð í
landinu árið 1956. Fram að því hafði hún
aðeins verið skýrð sem „upphlaup ólýðræð-
islegra afla í landinu" og sem minnst um
hana fjallað.
Uppreisnin rædd í fjölmiðlum
í raun hefur uppreisnin legið í algjöm
þagnargildi fram að siðustu mánuðum. Nú
virðist hins vegar sem algjör kúvending hafi
orðið í þessum efnum. Bæði blöð, útvarp og
sjónvarp fjalla hispurslaust um hina afdrifa-
ríku atburði og jafnframt hafa komið fram
eindregnar kröfur um að mál þeirra sem
teknir vora af lífi eftir uppreisnina verði end-
urskoðuð og þeim veitt uppreisn æm. Stjóm-
völd sýndu fljótlega lit eftir að tók að bera á
þessum þrýstingi. I nóvember var grafar-
spjaldinu skilað sem gert hafði verið upptækt
við leiði „föðurlandssvikaranna“ og því
komið fyrir á einu leiðanna. Nú hefur stjóm-
in bætt um betur og ákveðið að taka upp
grafir uppreisnarmanna og veita þeim sóma-
samlega útför. Hún verður gerð 16. júní n.k.,
sama dag og Nagy var tekinn af lífi.
Óháða dagblaðið „A Kapu“ (Hliðið) birti
nýlega leynda skrá yfir þá sem líflátnir vom
eftir uppreisnina. Auk Imre Nagy og örfárra
blaða- og stjórnmálamanna sem fylgdu hon-
um að málum var hálft þriðja hundrað verka-
manna og bænda teknir af lífi, flestir strax
eftir uppreisnina en aðrir fáum ámm síðar.
Á listanum var t.d. drengur sem var 15 ára í
uppreisninni. Hann beið þess í þrjú ár að
vera tekínn af lífí, því ekki mátti fullnægja
dauðadómnum yfír honum fyrr en hann yrði
18 ára og næði lögaldri.
Nýir leiðtogar — meiri
umræða
Ástæður þess að umræðan í Ungverjalandi
hefur orðið jafn opinská um uppreisnina og
raun ber vitni em af ýmsum toga. Helsta
ástæðan er vitanlega umbótastefna Gorbat-
sjovs Sovétleiðtoga, en samfara henni hefur
tjáningarfrelsi aukist til mikilla muna í Ung-
verjalandi. Önnur ástteða og ekki síður mik-
ilvæg, em breytingar í æðstu röðum valda-
manna í landinu. Nýir menn sem vermt hafa
bekkinn lengi hafa tekið við völdum í land-
inu.
Sá sem hvað Iengst hafði staðið í framlínu
á leikvelli ungverskra stjórnmála var Janos
Kadár, aðalrítari kommúnistaflokksins, eða
„Verkamannaflokksins“ eins og hann heitir
opinberlega. Hann vék frá fyrir tveimur ár-
um og þótti þá með ólíkindum hversu lengi
33