Þjóðlíf - 01.12.1990, Síða 110

ÞJÓÐFÉLAGSMÁL
HVERS VEGNA
REFSUM VIÐ?
EFTIR PÁL SKÚLASON LÖGFRÆÐING
Oft á tíðum heyrum við og sjáum í
almennri umræðu hneykslast á því
hvað afbrotamenn sleppa vel. Konur
krefjast harðari refsinga yfir nauðgurum,
skattsvikara á að setja í tukthúsið, þjófa og
morðingja á að setja í ævilangt fangelsi og
svo mætti lengi telja. Sjaldan eða aldrei er
hreyft þeirri spurningu sem hér er sett
fram: Hvers vegna refsum við?
Til þess að byrja einhvern veginn ætla
ég að rifja upp nokkur svör. Við refsum til
þess að afbrotamaðurinn hætti að haga sér
á þann hátt sem hann gerir. Til þess hefur
verið beitt ýmsum aðferðum en nú er aðal-
lega um tvennt að ræða, sektir og fangelsi.
En önnur ástæða er líka oft nefnd. Það er
nauðsynlegt að refsa mönnum svo aðrir
sjái að glæpir borgi sig ekki. Þeir sem vilja
refsa grimmilega benda sérstaklega á
þetta, sem er nefnt sérstök varnaðaráhrif
refsinga. í þriðja lagi þykir mörgum, og
þeir eru mjög margir, sem afbrotamaður-
inn eigi að fá makleg málagjöld. Það
blundar sennilega í okkur öllum að vilja
hefnd þegar á hlut okkar er gert. Og ef
einhver úr svipaðri stétt eða stöðu verður
fyrir órétti virðist þessi tilfinning koma
fram. Svo er bent á að þjóðfélagið standist
ekki nema haldið sé uppi aga og vafalaust
má benda á margt fleira.
En hvað er afbrot? Það hefur verið ærið
misjafnt í sögunni hvernig á það hefur
verið litið. Úr sögu okkar íslendinga er
auðvelt að benda á Stóradóm, sem dæmi
um framferði, sem okkur nútímamönnum
finnst fráleitt að refsa fyrir og við hörmum
örlög þeirra sem urðu fyrir þeim refsing-
um. Stóridómur var löggjöf um siðferðis-
málefni: sifjaspell, hórdóm og frillulífi.
Að eiga kynmök við fólk utan hjónabands
eða skyldmenni í fjórða lið eða nær var
refsivert og þyngsta refsingin var líflát.
Þessi löggjöf komst á árið 1563. Það er
talið að þessi viðhorf til kynlífs hafi átt
rætur að rekja til skoðana Marteins Lút-
hers á hjónabandinu og mikilvægi þess.
Talið er að meginhluti allra sakamála á 100
ára tímabili frá því að lögin voru sett hafi
verið vegna brota á Stóradómi. En hvers-
vegna voru refsingarnar svona þungar
miðað við okkar viðhorf? Hugsanlegt er að
það hafi stafað að einhverju leyti af öfund
þeirra sem héldu sig innan þeirra siðferð-
ismarka sem lög og almenningsálit viður-
kenndi.
En eigum við okkar Stóradóm í dag?
Vafalaust munu næstu kynslóðir líta sömu
augum á refsigleði okkar og við lítum á
refsingar fyrri kynslóða. Mér dettur
tvennt í hug. Á þessum áratug hafa orðið
miklar breytingar á hugmyndum okkar
um vexti og okur. Sú vaxtastefna sem rík-
ið sjálft rekur nú hefði verið stórlega refsi-
vert athæfi fyrir nokkrum árum og menn
lentu í því að gjalda fyrir það sem nú er
talið gott og siðsamlegt í þeim efnum. Þá
hefur margt í áfengislöggjöfmni frekar
verið byggt á almennu siðgæðismati (for-
dómum) en heilbrigðri skynsemi. Það er
ekki svo að skilja að þetta tvennt geti ekki
farið saman og oft er svo sem betur fer. En
það er langt frá því að svo sé alltaf. Nýlega
hefur verið lagt fram á alþingi frumvarp til
laga um að lækka áfengismagn í blóði öku-
manns niður í 0,25 0/00 án þess að jafn-
framt sé sýnt fram á að þeir sem svo lítils
áfengis hafa neytt séu varasamir í umferð-
inni. Engin þörf virðist vera fyrir þessa
breytingu á umferðarlögunum.
ar sem refsingin veldur brotamannin-
um þjáningu, eða a.m.k. óþægind-
um, verðum við að hafa ríka ástæðu til að
beita menn þessu ofbeldi sem refsingin er.
Það er ekki nóg að verknaðurinn sé manni
ógeðfelldur því það er alltaf erfitt að gera
öðrum til hæfis. Þegar sett eru lög, og án
lagaheimildar verður ekki refsað, verða
þeir sem á alþingi starfa að hafa þetta í
huga.
Þetta leiðir okkur að þeirri spurningu
hvort samfélagið skapi ekki afbrotamann-
inn. Hvort það er ekki í flestum eða öllum
tilfellum ósveigjanlegar og óeðlilegar regl-
ur sem gera það að verkum að fangelsi eru
til. En það er ekki nóg með að reglurnar
séu ósveigjanlegar. í samfélaginu eru and-
stæður sem illt er að búa við. Það er senni-
lega nokkuð viðtekin skoðun að það sé
eftirsóknarvert að eiga fínan bíl eða aðra
dýra hluti. Margir vilja verða efnaðir. En
þeir verða að fara eftir settum reglum til að
ná því marki. Þessar leikreglur eru ekki í
alla staði eðlilegar eða í samræmi hver við
aðra. Það er hætt við að þeir sem verða
undir í kapphlaupinu um gullið finnist
þeir hafa rétt til að virða þessar reglur að
vettugi. Á vesturlöndum hefur um langan
aldur verið byggt á einkaeignarréttinum
og brot gegn honum, t.d. þjófnaður, verið
fordæmd sérstaklega. En í öðrum löndum
er ekki alltaf svo. í Sovét-Rússlandi hefur
þannig verið refsað mun harðar fyrir brot
gegn hagsmunum almennings en einstak-
linga.
Hefndarþörfin í okkur er jafn sterk og
aðrar frumhvatir. Okkur hefur þó verið
kennt öldum saman að launa illt með
góðu. Hér á landi byggðist lög og regla á
því meðan þjóðveldislögin voru í gildi (til
1271) að hefndarskyldunni væri framfylgt.
Reyndar voru í Vígarslóða ákveðnar regl-
ur um það hvert endurgjaldið skyldi vera
fyrir drýgðar yfirsjónir.
Ef gert er á hlut manna er sjaldnast kært
ef hægt er að koma öðru við. Kjaftshöggi
er svarað með kjaftshöggi. Það sérkenni-
lega við hefndina er að hún nær ekki til-
gangi sínum nema hún sé framin fyrir allra
augum. Það dettur engum heiðvirðum
manni í hug að fara heim til andstæðings-
ins og hella þar yfir hann skömmum eða
gefa honum á kjaftinn. Það er aftur á móti
í réttunum, á balli eða í dagblöðum sem
maður nær sér niður á óvininum.
Úr því að hefndarþörfin er svona sterk
er þá ekki best að láta hana ráða öllu við-
horfi okkar til náungans og þess sem hann
gerir á hlut okkar? Á því eru, því miður,
all miklir agnúar. í fyrsta lagi getur slíkt
endað með ósköpum eins og fornsögur
okkar sýna. Menn hætta ekki manndráp-
um og illyrðum fyrr en allt endar með
einni allsherjar Njálsbrennu. í öðru lagi er
hætt við að réttur hins sterka yrði all góður
110 ÞJÓÐLÍF