Frjáls verslun - 01.02.2011, Blaðsíða 33

FRJÁLS VERSLUN 1.tbl.2011 33
viðTal: Jón G. Hauksson Myndir: Geir ólafsson
for New Institutional Economics, 1996.
Coase, North og Williamson voru hver á
fætur öðrum fyrstu forsetar samtakanna.
Þeir þrír og Ostrom hafa nú öll fengið
Nóbelsverðlaunin í hagfræði. Fáir hag­
fræð ingar höfðu heyrt getið um Elinor
Ostr om þegar hún fékk Nó belsverðlaunin
árið 2009. Hún var fyrsta konan til að fá
verðlaunin, og svo var hún ekki einu sinni
hagfræðingur held ur stjórn málafræðingur.
Ég var eitt ár forseti þessa félags um
stofnanahagfræði, árið 2007, og þá var
ársþingið haldið í Reykja vík.“
Hvaða framfarir hafa orðið í hagfræði sem
vís indagrein frá því þú varðst prófessor fyrir
rúmum 30 árum?
„Ýmsar hefðbundnar kenningar hafa verið
auknar og endurbættar en mér finnst
helstu framfarirnar liggja annars vegar í
hag rannsóknum og tölfræðilegri úrvinnslu
gagna; þar hafa verið tekin risastór skref.
Hins vegar eru ýmsar hugmyndir sem
stofn anahagfræðin hefur sett fram – sem
styðja hefðbundna hagfræði og byggja á
henni en sýna okkur heiminn í nýju ljósi.“
Þú hefur kennt við virta háskóla eins og
Columbia og New York-háskólann. Hver er
munurinn á viðskipta- og hagfræðikennslu á
Íslandi og Bandaríkjunum?
„Kennslan er ótrúlega lík við góða háskóla
á Íslandi, í Bandaríkjunum og almennt í
Norðvestur­Evrópu og víðar. Til dæmis er
notað svipað námsefni víðast hvar. Í bestu
háskólunum ytra eru þó kröfurnar meiri
og nemendur betri. Bestu nemendur sem
við útskrifum í viðskiptafræði og hagfræði
standa sig vel erlendis. Við höfum átt dúxa
í bestu skólum Bandaríkjanna. Það er hins
vegar aðstaða kennara sem er allt önnur og
betri við góða erlenda skóla. Loks má bæta
við að Ísland hefur þá sérstöðu, algeru
sérstöðu, meðal norrænna háskóla að nær
allir kennarar með doktorspróf hafa lært
erlendis, oft við frábæra háskóla.“
Telur þú að Háskóli Íslands nái inn á topp
hundrað-listann á meðal háskóla á næstu
tuttugu til þrjátíu árum?
Ég held að það sé nær óhugsandi. Við er um
of fámenn til þess – og íslenskir há skólar
minna oft fremur á leiktjöld en alvöru há­
skóla. Við gætum hugsanlega náð langt
– og höfum náð langt – á örfáum svið­
um. Með sérhæfingu. En við stefnum alls
ekki í þá átt – við reynum að sinna öll um
sérgreinum sem sögur fara af og spreða
háskólum út um allar þorpagrundir. Og
svo er verið að flytja doktorsnámið inn,
hingað í fásinnið. Ég hef ekki orðið var við
raunverulegan metnað í háskólamálum
hjá leiðtogum þjóðarinnar eða jafnvel hjá
þjóðinni. Það er kannski skiljanlegt að svo
sé í ljósi sögunnar – háskólar eru nýjung á
Íslandi. Strax eftir hrunið var talað um að
Íslendingar ættu að fara finnsku leiðina í
háskólamálum – að leggja ofuráherslu á að
fjárfesta í góðu menntakerfi, háskólakerfi.
Þannig gætum við snúið vörn í sókn. Og
hvað gerðist!? Stjórnvöld hafa svelt og
lam að háskólakerfið í landinu. Það sem
ég lærði helst í hruninu er að fámennið
hér skiptir miklu máli. Áður fyrr taldi ég
það ekki vera svo. Á Íslandi vantar öfluga
hópa eða samtök sérfræðinga á ýmsum
svið um, krítískan massa, sem veita aðhald
og umsvifalaust leiðrétta bull og þras og
rangfærslur. Sérfræðingamenning er tæp­
ast til. Táknrænt dæmi um ástandið voru
blaðamannafundir Geirs Haarde í Iðnó á
tímum hrunsins. Á þessum fund um svaraði
Geir fyrst spurningum frá inn lendum
blaðamönnum og síðan frá þeim erlendu
sem hingað voru komnir. Saman burðurinn
var ekki hagstæður fyrir landann, svo ekki
sé meira sagt. Þeir sem sjá um umræðuþætti
sjónvarps greina ekki muninn á loddurum
og sæmilega órugl uð um fræðimönnum. Ég
hef hætt að horfa á þessa þætti.“
Þú heldur þá að okkur takist ekki að koma
Háskóla Íslands á toppinn?
„Það held ég að sé afar ólíklegt – nema í
tveimur þremur greinum. Það gæti kannski
gengið ef við stofnuðum al þjóð legan
háskóla og fengjum til kennslu sérfræðinga
víða að úr heiminum og í stór um stíl.
Toppskólar eru yfirleitt alþjóð legir. Ég sé
ekki fyrir mér slíka þróun. Það er annað
vandamál sem HÍ glímir við. Við bestu
háskóla heims er yfirleitt valið inn í skólana.
Þar sitja frábærir nem endur. Enn sem fyrr
koma frábærir nem endur til náms við HÍ
en meðalgetan hefur snarlækkað og sama
má segja um stemn ing una á nám skeiðum
sem ég hef kennt undanfarið. Fjölmargir
nemendur eru áhuga litlir og mæta jafnvel
ekki í tíma eða koma seint og fara snemma.
Það koma ef til vill 80 nemendur í fyrstu
og síðustu kennslustundina en þess á milli
mæta 30 til 40 nemendur – og, af þeim
sem mæta, þá birtast margir seint og fara
snemma. Ég hef hvergi séð svona ástand
erlendis og þannig var það ekki við upphaf
míns ferils hjá HÍ.“
Nú hafa orðið miklir og mannskæðir
jarðskjálftar við Japan sem er þriðja stærsta
hagkerfi heimsins. Hver eru efnahagsleg
áhrif svo mikilla náttúruhamfara í svo stóru
hagkerfi?
„Hagkerfið í Japan var efnahagsundur þar
til upp úr 1990 þegar kerfið hrökk í bak­
lás. Í Japan hefur heil kynslóð vinnandi
fólks árum saman ekki séð kauphækkanir,
aðeins kauplækkanir og versnandi kjör.
Margir hafa þurft að minnka við sig –
bæði ökutæki og íbúðir. Ég þekki lítið til
efnahagsmála í Japan og get raunverulega
ekkert sagt um áhrifin af jarðskjálftunum
ógurlegu nú í mars. Stundum hefur hern­
aðar uppbygging komið hagkerfum í gang
og upp úr vítahring kreppu – til dæmis
á dögum heimskreppunnar á fyrri hluta
20. aldar. Vera má að uppbygging eftir
skjálftana komi Japan aftur í gang. Nú veit
ég ekki, en vona að svo verði.“
Steve Forbes, útgefandi tímaritsins Forbes,
sagði, þegar hann kynnti tölublaðið um ríkusta
menn heimsins, að mikil fjölgun auðmanna
utan Bandaríkjanna og Vestur-Evrópu sýndi
mikla virkni í hagkerfum heimsins en ekki innan
þessara heimsálfa. Þetta eru rótgróin iðn ríki með
mikla tækni; hvers vegna eru þau að gefa eftir?
„Ég sá nýlega rannsókn sem byggðist
ein mitt á lista Forbes yfir ríkustu menn
heims og þar sagði að sambandið milli
fjölda auðmanna (miðað við höfðatölu) og
hagvaxtar væri eftirfarandi: Ef auð menn­
irnir hafa skapað sinn auð sjálfir eru sterk
tengsl milli fjölda auðmanna og hagvaxtar
í heimalandi þeirra. Ef auðmennirnir hafa
erft eignir sínar er ekki um slíkt samband
að ræða. Um löndin utan Vestur­Evrópu
og Bandaríkjanna er þetta að segja: Mörg
þessara landa eru eftirbátar fremstu iðn­
ríkja heims. Eftirbátar geta siglt mjög hratt
meðan þeir tileinka sér algenga fram leiðslu­
tækni sem þegar er fyrir hendi erlendis.
Þegar þessi hagkerfi nálgast jaðar tækn innar
og verða að leita tæknilausna innanlands
hægir á hagvextinum.
Og svo eru það vandamál rótgrónu iðn aðarríkjanna sem skyndilega tapa
for ystuhlutverkinu og dragast aftur úr keppi­
nautunum. Við vorum að tala um Japan
áðan. Bretland í lok 19. aldar er ótrúlegt
dæmi um þjóð sem missti af lestinni.
Iðn byltingin gamla var framlag Breta.
Undir lok 19. aldar löguðu Þjóðverjar og
Banda ríkjamenn skóla kerfi sín að þörfum
iðnaðarins og þróuðu einnig stórfyrirtækið –
sem var afdrifaríkasta uppfinning er lýtur
að skipulagi atvinnulífsins á síðustu öld.
Rafvæðing er tákn iðnbyltingar númer
tvö – og einnig efnaiðnaður og ýmislegt
fleira – og þarna misstu Bretar af lestinni.
Það er engin einföld skýring á því hvers
vegna, þegar tímar líða, að loftið lekur úr
fremstu hagkerfum heims. Sagt er, að það
þurfi sterk bein til að þola góða daga. Og