Frjáls verslun - 01.07.2011, Blaðsíða 27

FRJÁLS VERSLUN 7.tbl.2011 27
á útflutningsmörkuðum mundi lama
þýskar útflutningsgreinar. Fyrir vikið
eru forsprakkar í þýsku atvinnulífi
vinir evrunnar, segir Eichengreen.
Tveir af virtustu kranahag­
fræðingum Þjóðverja, Hans­
Werner Sinn og Otmar Issing,
hafa lagt til að Grikkir hvíli
sig á evrunni og taki aftur upp
drökmuna. Martin Feldstein
á Harvard og ýmsir aðrir eru
sama sinnis. En er hugmyndin
raunhæf?
lausn á vanda evru -
ríkJ anna?
Í ágúst 2011 er ljóst að lánavandi
Grikkja snýst um stærra mál en tíma -
bundna greiðsluerfiðleika; sú skoðun
er útbreidd að gríski ríkis sjóðurinn
eigi ekki fyrir skuldum. Neyðarúrræð­
in til bjargar Grikkjum sem leiðtogar
evrusvæðisins hafa soðið saman undan­
farna mánuði eru til merkis um að
leiðtogarnir vanmeti ástandið og
þetta klúðurtákn hefur kallað fram
tauga skjálfta á mörkuðum. Nú er svo
komið að leikendur á lánamörkuðum
gera því skóna að Ítalir, Spánverjar
og Portúgalar séu í sömu stöðu og
Grikkir; á hausnum. Í reynd standa
Portúgalir tæpt, en vandi Spánverja
og Ítala er tímabundinn greiðsluvandi
(segja virtir kranahagfræðingar).
Trú flytur fjöll. Ef fjármálamarkaðir
í hræðsluuppþoti trúa því að allar
Miðj arðarhafsþjóðirnar eigi ekki
fyrir skuldum er fjandinn laus: til að
róa markaðinn dugar ekki lengur að
tryggja afborganir af lánum þessara
þjóða. Það bætir ekki úr skák að þýskir
bankar eru mjög skuldsettir, meira en
margir ætla, og óðagot og verðbréfa­
hrun sem á rætur í Grikk landi og berst
til annarra jaðarríkja gæti einnig lagt
þýska stórbanka að velli, svo ekki sé
talað um franska og aðra evrópska
banka. Og þá yrði nú bomsara boms.
Hvað er til ráða? Ég íhuga ekki
þann möguleika að Grikkir leggi niður
evruna sem gjaldmiðil, eða þá lausn
að þeir fái boð um að leysa sín mál
sjálfir. Það er ólíklegt að þess ar leiðir
verði farnar. Undanfarið hafa margir
álitsgjafar hamrað á því að útgáfa
evrubréfa sé lausnin: skuldugar þjóðir
gefi út evrubréf sem evru svæðið allt
gengur í ábyrgð fyrir. Þjóðverjar sjá
hvar hundurinn liggur grafinn, en
álitsgjafarnir segja þeim að hlýða, það
sé þeim sjálfum fyrir bestu. Í þessu
sam hengi má nefna, að Þjóðverjar voru
tregir til að gefa eftir markið og taka
upp evruna (og það var gert án þess að
leita álits hjá þjóðinni). Úrslitum réð sú
hugmynd að Þjóðverjar fengju endan-
lega synda kvittun fyrir nasismann ef
þeir fórn uðu markinu fyrir sameiginleg­
an evrópskan gjaldmiðil.
Ég er sammála Daniel Gross sem
segir í nýlegri ritgerð að hugmynd in um
evrubréf (eurobonds) falli á öll um próf-
um: í hagfræði, lögum og stjórnmálum
(Vox 26. ágúst 2011). Gross telur
frá leitt að ábyrgðarlausar ríkis stjórnir
við Miðjarðarhaf fái heimild til að
slá lán með því að gefa út evrubréf
sem þýskir (og aðrir) skattgreiðendur
beri ábyrgð á og þurfi að endur­
greiða ef illa fer. Þarna er á ferð inni
skattlagning án umboðs, sem fer á
svig við eina af grundvallarreglum
lýðræðisins. Stjórnarskrárdómstóll
Þýskalands mundi sennilega ógilda
slíka skuldbindingu. Jafnvel þótt 17
þjóðir evrusvæðisins kæmu sér upp
sameiginlegri efnhagsstjórn væri
óráð legt að hefja útgáfu evrubréfa
við núverandi aðstæður, þegar skuldir
jaðarríkjanna eru svimandi háar.
Það væri slæmt fordæmi og líklegt að
skuldasagan endurtæki sig.
Og þá er eitt ráð eftir, að Evrópski seðla bankinn (og tengdir sjóðir)
komi í veg fyrir hrun á evrusvæð­
inu með því að tryggja að fullu
skuldir jaðarríkj anna – heiti því að
standa í skilum fyrir þeirra hönd.
Bankinn mundi ekki lána beint til
ríkjanna, sem er óheimilt samkvæmt
Lissabon­sátt mál anum, heldur kaupa
ríkisskulda bréf þeirra á verðbréfa­
mörkuðum. Hugmyndin er sú að
yfirlýsing bankans mundi slá á vænt­
ingar fjármálamanna um að öll lán
til jaðarríkjanna séu ótrygg. Bankinn
hlypi þannig fram úr spákaupmönn-
unum, róaði þá, og óðagotið mundi
líða hjá. Seðlabanki Evrópu getur
gefið út evrur og hefur þannig, fræði­
lega, ótakmörkuð fjárráð – ef litið
er framhjá verðubólgunni sem leiðir
af mikilli seðlaprentun. Seðlabanki
Evrópu er skuldbundinn til að hleypa
verðbólgu á evrusvæðinu ekki upp
fyrir 2% á ári. Hinn ágæti hagfræðing­
ur og spámaður Willem Buiter hefur
reiknað út hve mikið svigrúm þetta 2%
verðbólguþak gefur Seðlabank anum til
að auka grunn fé (base money) í nútíð
og framtíð (CITI Global Economics
Review, 12. ágúst 2011). Buiter kemst
að þeirri niðurstöðu að bankinn geti
(ef vilji er fyrir hendi, en svo er ekki
nú) auðveldlega ráðið við skuldir
jaðarríkjanna. Skuldbinding Seðla­
banka Evrópu um að ábyrgjast allar
opinberar skuldir ríkjanna væri því
trú verðug og mundi lægja öldurnar,
án þess að koma þyrfti til mikilla
útgjalda. Þá er enn óleystur sá vandi
að knýja jaðarríkin til að reka ábyrga
stefnu í ríkisfjármálum, og það yrði
sjálfsagt erfitt ef Seðlabanki Evrópu
fjarlægir óttann við greiðsluþrot.
Það bætir ekki úr skák að
þýskir bankar eru mjög skuld­
settir, meira en margir ætla, og
óðagot og verðbréfahrun sem
á rætur í Grikklandi og berst
til annarra jaðarríkja gæti
einnig lagt þýska stórbanka
að velli.
Méthode Monnet
Góðan árangur Evrópusambandsins
má þakka méthode Monnet, aðferðinni
sem hefur verið notuð til að teyma
þjóðir Evrópu á asnaeyrunum inn í
sam bandið og í áttina að sambands­
ríki. Franski stjórnmálamaðurinn Jean
Monnet (1888-1979) kynntist hörm-
ungum bæði fyrri og síðari heims­
styrjaldarinnar og var mjög í muna
að sagan endurtæki sig ekki. Hann
trúði því að samvinna og samruni
Evrópuþjóða gæti tryggt friðinn.
Monnet beitti sér fyrir stofnun
Kola­ og stálsambands Evrópu 1952,
og síðan hafa ýmsar Evrópuþjóðir
tekið hvert skrefið af öðru, þar til nú
er kominn öflugur innri markaður 27
ES-ríkja og sameiginleg mynt 17 evru -
þjóða. Góður friður ríkir á svæð inu og
þjóðirnar blómstra. Méthode Monnet
hefur reynst vel, og sennilega var engin
önnur leið fær í stríðslok og á næstu
áratugum. Nánar tiltekið er aðferðin
sú, að Evrópusambandið tek ur stórar
ákvarðanir í smáskrefum, sem gerir
andstæðingum erfitt fyrir um að safna
liði; þeim reynist erfitt að stöðva
skriðuna þegar hún er lögð af stað.
Við getum ekki snúið til baka, er sagt,
eftir allan tilkostnað inn, og svo er áhætt­
an of mikil. Ef for tölur af þessu tagi
duga ekki er gagnrýnandinn ásakaður
um svik við Evrópu hug sjónina.
Heimspekingurinn Jürgen Haber­
mas, sem er 82 ára að aldri, er
mikill Evrópusinni. Þjóðverjar hlusta
vanda lega á Habermas þegar hann
ávarpar þá, sem hann hin síðari ár gerir
aðeins ef honum er mikið niðri fyrir.
Habermas kvaddi sér hljóðs nýlega og
sagði að méthode Monnet hefði gengið
sér til húðar, ekki yrði komist lengra á
sömu braut. Stjórnskipan Evrópu sam-
bandsins væri ekki nægilega lýð ræðisleg
og yfirvaldið væri ólögmætt í huga
þegnanna.
José Manuel Barroso er eins konar
forseti Evrópusambandsins og Herm­
an van Rompuy forsætisráðherra
sambandsins. Þeir félagar voru ekki
kjörnir af þjóðunum 27 til þessara
starfa heldur valdir bak við lokaðar
dyr þar sem þýski kanslarinn og
franski forsetinn hafa bæði tögl og
hagldir. Orðrómur um það að kansl-
ar anum og forsetanum henti vel að
setja fremur umsvifalitlar persónur í
þessi embætti styrkir ES­leiðtogana
ekki í starfi. Nú, þegar hrun blasir
við á evrusvæðinu, halda Angela
Merkel og Nicolas Sarkozy fundi,
ákveða hvernig bregðast skuli við, og
kynna síðan ákvörðunina fyrir öðrum
þjóðarleiðtogum og ES-forystunni.
Og Evrópuþingið skiptir engu máli. Á
fundi sínum í París 16. ágúst á þessu
ári ákváðu Merkel og Sarkozy að
leysa fjármálaringulreiðina með því
að koma á fót hagstjórn á ES-stiginu,
en það merkir að Brussel-liðið er sem
næst komið með puttana í fjármál og
skattamál evruþjóðanna.
Það yrði vafalaust til bóta að veita yfirstjórn ES meira lögmæti, en
tvær erfiðar hindranir eru á veginum
í átt að lýðræðislegum stjórnarhátt-
um: mótstaða fulltrúa á þjóðþingum
Evrópu sem telja sig þegar hafa misst
of mikil völd til Brussel, og lítill áhugi
þjóðarleiðtoganna á því erfiða verki
að endurskoða samninga ES, en hjá
því verður ekki komist ef breyta skal
aðferðum við val leiðtoganna í Bruss-
el og starfsháttum sambandsins.
Franski stjórnmálamaðurinn
Jean Monnet (1888­1979)
kynntist hörmungum bæði
fyrri og síðari heimsstyrjald­
arinnar og var mjög í muna
að sagan endurtæki sig ekki.
Hann trúði því að samvinna
og samruni Evrópuþjóða gæti
tryggt friðinn.
lokaorð
Lánamarkaðir víða um heim eru veik­
burða. Fjármálamenn eru teknir að
efast um getu jaðarþjóða evru svæðisins
til að endurgreiða opinber lán sín og
smávægilegir atburðir geta hleypt af
stokkunum bankakreppu á heimsvísu.
Auðveldasta, fljótlegasta og líklegasta
lausnin, ef hrun blasir við, er að Seðla­
banki Evrópu, með tilvísun til getu
sinnar til pen inga prentunar, tryggi
að fullu endur greiðslur á opinberum
lánum jaðarríkjanna.
Evrópusambandið er á tímamótum.
Til að bjarga evrunni þarf að koma
upp yfirstjórn yfir ríkisfjármál þjóð anna
á evrusvæðinu og auka valdsvið og
verk efni Seðlabanka Evrópu. Méthode
Monnet – að teyma sambandsþjóðirnar
á asnaeyrunum, eitt skref í senn, uns
ekki verður aftur snúið – dugar ekki
lengur, þótt aðferðin hafi gagnast vel
um hríð. Ef ES­forustan á að taka að
sér yfirstjórn ríkisfjármála og auka
afskipti sín af peningamálum verður
ekki komist hjá því að velja leiðtoga
sambandsins í lýðræðislegri kosningu
og taka upp lýðræðislegt ákvarðana­
ferli í stórmálum – í stað lokaðra funda
kanslara Þýskalands og forseta Frakk­
lands. Ég tel samt nær óhugsandi að
aðildarþjóðirnar komi sér saman um
lýðræðislegar endurbætur á ES-kerfinu
á næstu árum – nema í hræðslukasti í
kjölfar hruns á lánamörkuðum.
Hagkerfi heimsins spóla og kreppa virðist blasa við. Vandinn er
tvenns konar: Of lítil heildareftir-
spurn og of mikil skuldsetning ríkis og
einkaaðila bæði austan hafs og vestan.
Þeir sem skulda mikið hafa ekki burði
til að auka útgjöld sín til neyslu eða
ráðast í nýjar framkvæmdir. Til að
létta skuldabyrðina í löndum þar
sem hún er orðin óviðráðanleg verða
lánardrottnar að gefa eftir af kröf um
sínum. Önnur leið, sem er óæskileg,
er að skuldirnar brenni upp á verð­
bólgubáli. Jafnvægi í ríkisútgjöld um
er óhjákvæmileg stefna til langs tíma en
hentar ekki við núverandi aðstæður, en
strax má hefjast handa við marg víslegar
endurbætur, svo sem að vinna gegn
spillingu, bæta skattkerfi og endurskoða
samskipti ríkis og atvinnugreina.
Auðveldasta, fljótlegasta og
líklegasta lausnin, ef hrun
blasir við, er að Seðlabanki
Evrópu, með tilvísun til getu
sinnar til peningaprentunar,
tryggi að fullu endurgreiðslur
á opinberum lánum jaðar­
ríkjanna.