Tímarit Máls og menningar - 01.12.1952, Blaðsíða 90

296
TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAR
lientar. Og þó er ekki nema upphafið að vita hvar leita skal, hitt er
meira um vert að geta steypt úr þessu margvíslega og sundurleita efni
þá heild sem raun er á orðin: lifandi, litauðugt og hnitmiðað mál sem
lesandinn trúir á, mál sem livorki er stílbrot við tímasetningu sögunnar
né annarleg eða tyrfin stæling í augum nútímamanns.
En hvað nú um persónur sögunnar og viðburði? Því er ekki að leyna
að mynd Gerplu af söguhetjunum er býsna fjarlæg þeirri sem forn-
sögur draga upp, atburðum lýst og rök þeirra túlkuð með næsta ólík-
um hætti, svo að margoft verður úr hrein andhverfa Islendingasagna,
hetjurnar og dáðir þeirra sýndar í spéspegli. En rökvís sköpunarmáttur
höfundar bilar ekki í þessari bók fremur en fyrr: persónurnar lifa og
hrærast, verða sannar og skiljanlegar, örlög þeirra rökrétt afleiðing
þess ástands og atvika sem þau eru sprottin úr. Halldór Laxness hefur
sjálfur bent á að persónur og atburðir Islendingasagna eru fremur í
ætt við myndlist en við raunvísindi og rökfræði; höfundar íslendinga-
sagna velja fremur þá orsök sem fer vel í mynd heldur en þá sem rök-
rétt er að skilningi okkar tíniá, þeir vissu „að það sem fer vel í mynd
fer vel í sögu“. En í skáldsögu sem samin er nú er þessu farið á annan
veg. Við heimtum rökstuðning, höfundurinn verður að sannfæra okkur
um að atburðir sögunnar hafi gerzt einmitt með þeim hætti og af þeim
orsökum sem hann hefur skapað sér. Þetta verður líka í Gerplu, en þar
gerist fleira: höfundurinn dregur upp ógleymanlegar myndir, einstakar
persónur og athurði, sem við sjáum svo skýrt að okkur finnst við geta
gengið í kringum fólkið og skoðað það frá öllum hliðum, eins og Þor-
móður Bessason skoðaði Þorgeir Hávarsson á bæjarhlaðinu á Reykja-
hólum í morgunsárinu. Halldór Laxness veit líka hvað vel fer í mynd.
Slík atriði mætti lengi telja: Þorgeir Hávarsson og Butraldi að flóa-
drápi í skálanum á Hornströndum; förunautar Þorgeirs og Gils Más-
sonar undir hvalskjaftinum norðanvert; Olafur hinn digri í sal Knúts
Sveinssonar; dætur Þormóðar vekja hann í Ögri, en fyrir dyrum úti er
höfuð Þorgeirs; Ólafur hinn digri að kroppa dýrlingshausa austur í
Kænugarði; Þormóður og Ólafur konungur undir hörginum á Stiklar-
stöðum nóttina undan dauðanum. Hver og einn getur aukið við þessa
þulu eftir vild sinni.
Hverjar eru þá þessar söguhetjur sem Gerpla leiðir fram á sjónar-
sviðið? Við skulum aðeins nefna þá sem í fremstu röð standa, þá fóst-