Tímarit Máls og menningar - 01.03.1956, Síða 60

TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAR
Hann vill berjast gegn grimmdinni,
miskunnarleysinu, spillingunni í
mannlegu samfélagi, en verður þvert
á móti til að styðja persónugerving
siðspillingaraflanna: sjálft keisara-
veldið. Engum var meiri hagur í efl-
ingu kristninnar á kostnað þjóðfé-
lagslegra byltingarhugsjóna en ein-
mitt keisarastjórninni. Hógværð
hjartans var ákjósanlegasti eiginleiki
rússneskrar alþýðu sem böðlar henn-
ar gátu hugsað sér.
Svo sjáum við þá þennan rússneska
skáldjöfur berjast sinni vonlausu bar-
áttu við mylluvængi, þjáðan af sjúk-
dómum og hundeltan af sporhundum
fátæktarinnar. Keisarastjórnin launar
honum með því að gera málgagn hans
upptækt „vegna misskilnings“. í
hverju skáldverkinu af öðru teflir
Dostojefskí fram kærleika gegn skyn-
semi, auðmýkt gegn sjálfsvitund, trú
gegn vísindum. Jafnvægi sálarinnar
er mikilvægara en jafnvægi efnahags-
lífsins. Handleiðsla Krists haldbetri
en forsjá mannanna. Að hans áliti er
Evrópa á barmi glötunar vegna „sið-
spillingar“ sem sprettur af iðnþróun
og kapphlaupi stéttanna að kjötkötl-
unum. Bjargráðið er Kristur. Sjálfur
er hann á stöðugu kapphlaupi við ör-
birgðina, oft gripinn æði fjárhættu-
spilarans, flogaveikin gerir honum líf-
ið grátt og taugar hans eru þandar til
hins ýtrasta. Hin smávægilegustu at-
vik koma honum úr jafnvægi. Hann
hýsir þverbrotna skapgerð og sálarlíf
hans er vettvangur þrotlausra hjaðn-
ingavíga milli góðs og ills. Það er
langt frá því að hann eigi sjálfur þá
kristilegu auðmýkt og rósemi hugans
sem hann prédikar. Og þessvegna
verður hver ný bók persónuleg glíma
hans við sjálfan sig, kappskák eftir
kappskák milli „svarts“ og „hvíts“ —
upp á líf og dauða. Með hverri nýrri
bók virðist hann þurfa að sannfæra
sjálfan sig upp að nýju um að sjón-
armið hans sé rétt. Og sigur hins góða
í bókarlok virðist alltaf jafn stórkost-
legt afrek.
Eins og að líkum lætur skipa þjóð-
félagslýsingar ekki mikið rúm í skáld-
skap Dostojefskís. Sálin, sálarlífið var
höfuðviðfangsefni hans. f skáldskap
hans birtist tilfinningalífið nakið og
afhjúpað, og að mestu laust við þær
hömlur sem hversdagslegt samlíf
leggur á viðbrögð venjulegs fólks.
Stundum rýnir hann svo djúpt niður í
hinn margbrotna vef mannlegs sálar-
lífs að lesendunum finnst nóg um.
Hinir einstöku þættir virðast stækka,
séðir svo fast við augað, — verða
ýktir, sjúklegir. En snilld Dostojefskís
er fólgin í því að hlutföllin raskast
ekki. Sálarlíf persónanna er mennskt:
það lýtur þeim lögmálum sem við
þekkjum og viðurkennum, hversu
óhrjálegt sem það kann að vera.
Meðal stórskálda heimsins hefur
Dostojefskí þá sérstöðu, að enginn
höfundur hefur sýnt okkur dýpra inn
í afkima mannlegrar sálar.
50