Tímarit Máls og menningar - 01.07.1964, Page 85

Jóns SigurSssonar og Ævisögu Þorláks Ó.
Johnsons, sem hér verður lítillega minnzt
á.1
Ef það er haft til marks um góða sagn-
fræði, að hún komi manni að óvörum, J>á
hefur Lúðvík Kristjánsson sannarlega orð-
ið við þeirri kröfu. Ég hygg að þeir íslend-
lendingar séu ekki margir, jafnvel þótt
lærðir séu í sögu landsins, að þeir hafi haft
grun um ævi þessa manns og lífsstarf nema
að grófustu útlínum. Það var vitað að
hann var frændi Jóns Sigurðssonar, hafði
dvalið árum saman við verzlunar- og skrif-
stofustörf á Englandi, gerðist kaupmaður í
Reykjavík í harðri samkeppni við gamlar
og grónar selstöðuverzlanir, en flosnar upp
með fyrirtæki sitt eftir nokkur ár og missir
vinnuþrek og heilsu á bezta aldri og lifir
sjúklingur í aldarfjórðung fjarri því at-
hafnah'fi, sem verið hafði innlakið í starfs-
ævi hans. I fljótu bragði virðist þetta vera
of magurt mannlíf til að skrifa um það
tveggja binda ævisögu. En hér fór enn svo,
að Lúðvík Kristjánsson sá það sem aðrir
sáu ekki, og hann sá, að Þorlákur O. John-
son var sérstaklega forvitnilegt viðfangs-
efni, og hér eru niðurstöðurnar af rann-
sóknum hans.
Það er auðsætt af ævisögu þessa manns,
að Lúðvík Kristjánsson hefur rekizt á nýja
manngerð í Islandssögunni þar sem Þor-
lákur Ó.Johnson var, manngerð, sem aðrar
þjóðir eru auðugar af, en íslendingar allra
þjóða snauðastir: manngerð hins róttœka
frjálslynda borgara. Það er kunnara en frá
þurfi að segja, hve saga íslands er einhæf
og eintrjáningsleg fyrir þá sök, að hér
myndaðist ekki borgaralegt þjóðfélag að
heitið gæti fyrr en á þessari öld, fulltrúar
borgaralegs þjóðfélags voru fram til síðustu
aldamóta erlendir menn, er litu á ísland
1 Lúðvík Kristjánsson: Ur lieimsborg í
Grjótaþorp. Ævisaga Þorláks Ó. Johnson,
I—II. Skuggsjá 1962 og 1963.
Umsagnir um bœkur
einfaldlega sem selstöðu og nýlendu þótt
þeir teldu bæði sjálfum sér og öðrum trú
um að þeir væru að fremja miskunnarverk
er þeir lutu að svo lágu að reka hér verzl-
un. Hinn mjói vísir innlendra borgara var
haldinn smáborgaralegri lágkúru, enda
mótaður af selstöðuvaldinu og að sumu
leyti vaxinn upp í skjóli þess. Innlendir
borgarar íslenzkir höfðu flestir verið búð-
arlokur hjá dönskum kaupmönnum og
bjuggu lengi að smámennskunni, sem þeir
lærðu í þeim skóla.
Fyrir atbeina Jóns Sigurðssonar komst
Þorlákur Ó. Johnson í læri hjá borgaraleg-
ustu þjóð heimsins, Englendingum, kynnt-
ist enskri verzlunarmenningu og brezkri
siðfágun, einnig kynntist hann brezkum
verzlunarprettum. Honum er til að mynda
falið það starf af fyrirtæki sínu að drekka
skipstjóra og sjómenn fulla og tæla þá til
að kaupa í verzluninni. En prófastssonurinn
frá Stað kann að velja og hafna í erlendu
umhverfi og færist eindregið undan því við
húsbændur sína að vera notaður sem verk-
færi til slíks starfa. Þótt Þorlákur fengist
við verzlunarviðskipti bæði heima og er-
lendis festist aldrei við hann frumskógasið-
gæði hins kapítalíska heims: hann var allt-
af óspilltur íslenzkur sveitamaður þótt
hann bæri lafafrakka kaupmannsins. Og
þótt hann dveldi námsár sín í konunghollu
landi var hann yfirlýstur lýðveldissinni og
skrifar Jóni frænda sínum Sigurðssyni á
dögum Parísarkommúnunnar þessi orð:
„Allar Revolutionir í sjálfu sér eru tákn
um framfarir mannkynsins, þó stundum
eins og núna í Paris, að menn gleymi sjálf-
um sér.“ Og sumarið 1871 skrifar hann enn
frænda sínum þessi orð: „I raun og veru
geta rnenn ekki verið of radical nú á þess-
um tímum.“ Slíkur var þessi ungi menntaði
borgari, sem flutti til íslands árið 1875 eft-
ir 17 ára fjarveru erlendis, og hafði þá
dvalið 13 ár á Englandi.
195