Tímarit Máls og menningar - 01.12.1971, Blaðsíða 100

Tímarit Máls og menningar
Gegn þessari eðlistrú tefli ég þeirri söguskoðun sem reifuð var lauslega í
Tilraun um manninn. Þar stendur ekki að Grikkir hafi lagt stund á heimspeki
og vísindi, heimspekina með ófullkomnum aðferðum, vísindin með sýnu
skárri. Þar segir að gríska orðið „filosofia" væri nær að þýða með íslenzka
orðinu „vísindi“ en með orðinu „heimspeki“ (ÞG 31). Með öðrum orðum:
Grikkir gerðu engan greinarmun á vísindum og heimspeki (eins og Jóhann
Páll gerir fyrirvaralaust í endursögn sinni á skoðun minni), og viðfangsefni
þess sem þeir kölluðu „filosofia", á borð við hreyfingu hlutanna, starf skyn-
færanna, uppruna lífsins og þjóðfélagsins og greiningu tilfinningalífsins, eru
mörg eða flest mun skyldari þeim sem við teljum til viðfangsefna vísinda en
hinum sem við teljum til viðfangsefna heimspeki. Og það sem meira er: í
kveri mínu kemur líka fram að í höfuðdráttum lifði þessi gríska hugmynd
um viðfangsefni svonefndrar heimspeki að minnsta kosti allt til loka 18du
aldar. Hvernig væri að Jóhann Páll læsi til að mynda Lettres philosophiques
Voltaires sér til skemmtunar og hygði að því um leið hvað Voltaire kallar
„philosophie“ ? Það er ekki sízt eðlisfræði þeirra Descartes og Newtons sem
við nefnum svo.5
Þessu fylgir annar skilningur á ritum flestra heimspekinga fyrri alda en
sá sem algengastur er á handbókum. Hann veldur því, eins og fram kemur í
kveri mínu, að svonefnd þekkingarfræði Descartes og rökfræði Leibnitz verða
að óaðskiljanlegum þætti tilrauna þessara ágætu manna til að reisa heims-
mynd náttúruspekinnar á því sem þeir töldu traustari grundvöll þeim er þeir
Galileo og Newton létu sér lynda. Rökin sem að þessum skilningi hníga eru
vitaskuld margþætt og sum flókin, og þau er því miður ekki tóm til að
rekja hér. Lítið dæmi atriðis sem hnígur að skilningi mínum get ég þó
ekki stillt mig um að nefna: þau ummæli Descartes í bréfi til Mersennes frá
9da febrúar 1639 að reynist Harvey hafa á réttu að standa um hjartað
og blóðrásina (sem segja má að komið hafi á daginn) þá sé gervöll heim-
speki sín einskis virði: „tout le reste de ma Philosophie ne vaut rien“. Síðan
lýsir Descartes heimspeki sinni sem því er við mundum kalla kerfi vísinda-
legra kenninga.6 Af þessu má ráða hverjum augum Descartes leit á fræði sín.
Hins ber að geta að með hinum ívitnuðu orðum tekur hann fulldjúpt í ár-
inni: þótt flestar kenningar hans hafi reynzt rangar og kerfi þeirra óviðunan-
legt eru fj ölmörg einstök atriði í ritum hans sem standa fyrir sínu enn í dag,
að sögulegu gildi þeirra frátöldu. Þannig gat Einstein gert sér nokkurn mat
úr vangaveltum hans um rúmið,7 og af sálarfræði hans í Oflum sálarlífsins
(Passions de l’áme) má eitt og annað læra.8 Og enn má nefna hugmyndir
290