Tímarit Máls og menningar - 01.12.1971, Page 103

Skemmtilegt er myrkrið
mér þá fyrst að leggja á það sérstaka áherzlu að honum verður með afbrigð-
um ábótavant. En hyggjum að Hume.
Höfuðrit Humes, JJm mannlega náttúru (A Treatise of Human Nature), er
svo fjarri því að vera samið í því skyni að vefengja réttmæti vísindalegrar
þekkingarleitar að það er yfirlýst tilraun til að koma raunvísindalegri sálar-
fræði og siðfræði á legg (sbr. ÞG 40, 148). Undirtitill þess er „Tilraun til að
reisa siðleg fræði á grundvelli hugsunaraðferðar tilraunavísindanna“ („An
Attempt to introduce tlie experimental Method of Reasoning into Moral Sub-
jects“: með „moral subjects“ á Hume nánast við það sem nú heitir „social
sciences“ á ensku og ýmist „atferðisvísindi“ eða „félagsvísindi“ á íslenzku).
Það hvarflaði því ekki að Hume að vefengja eðlisfræði Newtons þótt hann
gerði skynsamlegar athugasemdir við ýmsa þætti hennar eins og Berkeley
hafði áður gert.13 Þvert á móti vildi hann taka hana sér til fyrirmyndar er
hann reyndi að semja nýja sálarfræði í stað þeirrar sem Locke hafði samið
og var viðurkennt höfuðrit á þeirri tíð. Þess má geta að mér virðist það þeim
mun óafsakanlegra af Jóhanni Páli að hafa ekki hugboð um þetta sem fremsti
heimspekingur Islendinga síðan Guðmund Finnbogason leið, prófessor Páll
S. Árdal, hefur samið frábært rit um suma þætti sálarfræði Humes og þá sið-
fræði sem hann vildi reisa á þeim.14
Jóhann Páll þykist lýsa efahyggju Humes, en veit bersýnilega ekki hvernig
Hume skildi orðið „scepticism". Þetta orð Humes væri kannski nær að þýða
með orðinu „efi“ en „efahyggja“ því að í ritum hans er ekki fyrst og fremst
um kenningu með þessu nafni að tefla, heldur um tvær ólíkar aðferðir.1B
Onnur þessara aðferða er kennd við Descartes, og lýsti Hume henni réttilega
svo að iðkendur hennar vildu efast skipulega um alla hluti í því skyni að rata
áður en lyki á einhverja þá staðreynd eða staðhæfingu sem yrði ekki rengd
með neinum rökum. Slíkan efa taldi hann geta verið nytsamlegan að því leyti
sem hann ynni gegn hleypidómum, en hann taldi fráleitt að komast mætti
með þessum hætti að áreiðanlegum frumspekilegum niðurstöðum og studdi
þá skoðun sína prýðilegum rökum. Sínum eigin efa lýsti Hume hins vegar
svo að hann gengi að niðurstöðum vísindanna vísum (og væri því „conse-
quent scepticism“ fremur en „antecedent scepticism“), en gagnrýndi þær á
grundvelli vísindalegrar rannsóknar á sálargáfum manneskjunnar, þar á
meðal hæfileikanum til að afla þekkingar með beitingu skilningarvitanna.10
Af þessari lýsingu einni má ráða að ekki er eins mikill munur á meginvið-
horfum þeirra Humes og Kants og oft er látið að liggja, enda á Kant fullt í
fangi með að skýra muninn á aðferð sinni og aðferð Humes. Sína aðferð kall-
293