Tímarit Máls og menningar - 01.12.1971, Qupperneq 105

Skemmtilegt er myrkrið
atferðisvísindanna, einkum þó á sálarfræði vitundarlífsins að hætti Wittgen-
steins sjálfs. Af þessum sökum er eðlilegt að kenningar andófsmanna sálar-
hyggjunnar setji mikinn svip á Tilraun um manninn, til að mynda á vanga-
veltur mínar um innistöður og útistöður. Ekki sízt þegar til þess er líka tekið
að ég tel samtímasjónarmiðið sýnu skynsamlegra en sálarhyggju þeirra
Humes og Kants og hef raunar freistað þess að færa nokkur rök að þeirri
skoðun minni.
Af öllu þessu virðist Jóhann Páll ekki vita. Þegar hann býst til að lýsa þeim
viðhorfum mínum og lærifeðra minna sem hér er um að tefla verður ekki
annað fyrir honum en einn frasinn frá. Sá er „heimspeki hins eðlilega máls“,
en sú heimspeki hefur hann heyrt fleygt að kenni að merking orðs sé fólgin
í allri notkun þess í daglegum umsvifum manna (JPÁ 174). En um þennan
vafasama frasa sem á sér furðuflókna sögu mun ég ekki ræða að sinni, né
heldur um þann alvarlega vanskilning á síðari ritum Wittgensteins sem honum
fylgir að jafnaði og fram kemur í ritsmíð Jóhanns Páls þar sem ekki verður
séð að höfundurinn hafi hugboð um hvaða tilgangi hugleiðingum Wittgen-
steins um merkingu orða er ætlað að þjóna. Hverfum heldur aftur til þeirra
Humes og Kants.
Nú beitti Hume efasemdaaðferðinni með ágætum árangri í viðureign sinni
við „náttúrlega guðfræði“ sem svo var nefnd (til aðgreiningar frá guðfræði
eða guðstrú reistri á opinberun einni saman): í Samrœðum um trúarbrögðin
(Dialogues concerning Natural Religion) hrakti hann hefðbundnar sannanir
fyrir tilveru guðs í anda þessarar aðferðar með meira eða minna óyggjandi
rökum. Og við blasir af ýmsum ummælum Kants sjálfs að það sem hann
gat ekki sætt sig við í ritum Humes var alls ekki sú skoðun að „vísindaleg
þekkingarleit væri óréttmæt“, enda var þar enga slíka að finna, heldur hin að
guð almáttugur væri að öllum líkindum ekki til. Þarna stóð hnífurinn í kúnni.
Kant hafði látið sannfærast af rökfærslu Humes í Samrœðum hans, auk þess
sem hann þóttist vita að Hume hefði verið vammlaus maður svo að ekki væri
illsku hans um að kenna. En eftir sem áður þótti honum það óviðunanlegt
kaldlyndi að vísa guðstrúnni á bug, annarri eins uppsprettu huggunar og hag-
sældar meðal mannanna.19
Ef Kant hefði gert tilveru guðs að meginviðfangsefni heimspeki sinnar
gerðum við honum tæplega jafnhátt undir höfði og raun er á. En það gerði
hann ekki. Hann sá sem var að um miklu meira var að tefla þar sem hin
nýja heimsmynd vísindanna var annars vegar: mannlegu sjálfræði var ógnað
og þar með öllu siðferði. Hann sá líka ýmsa annmarka á tilraun Humes til
295