Tímarit Máls og menningar - 01.12.1971, Síða 113

Skemmtiíegt er myrkritS
Naar vi antage, at enhver Tidsalder er et nyt Stadium i Ideens Udvikling, saa viser
Ideen sig som det organiske Central-Princip, der danner Tidens Physionomi og pulserer i
de peripheriske Punkter; det er derfor saavel i hver given Tidsalders Videnskab og
Poesi, som i dens Statsliv og Historie, at den præger sig og meddeler sit Udtryk til enhver
Deel, som h0rer med til den Tids organiske Hele. Men da Ideen, forsaavidt som den
aabenbarer sig i Historien, fornemmelig arbeider ved Individerne, deels i disses Forening
til en sædelig Substants, deels i deres Særskilthed som Enkelte, saa vise disse sig ogsaa
gennemtrængte af Ideen, saaledes at deres hele Udvikling og Tilstand udtrykker dens
Stadium. Vistnok gjelder dette om alle Individer, uden Hensyn til den Plads, de ved Om-
stændigheder, Anlæg o. s. v. indtage, men dog væsentligen kun i deres Konnexitet [svo]
som Dele eller Lemmer af den sædelige Substants, ikke som isolerede Subjekter; og i
denne forstand viser Ideen sig i Massen.
Ég þykist vita að Jóhann Páll mundi þýða þessi orð á íslenzku eitthvað á þessa
leið:
Þá er viff gerum ráð fyrir, að sérhvert tímabil sé nýr áfangi í þróun hugmyndarinnar,
þá birtist hugmyndin sem hið lífræna miðlögmál, sem myndar svipbrigði tímans og slær í
útjöðrunum; þess vegna er það jafnt í vísindum og skáldskap sem í ríkismálefnum og
sögu, að hugmyndin fær sjálf svip og setur svip sinn á sérhvern hluta hinnar lífrænu heild-
ar tímabilsins. En þar sem hugmyndin, að svo miklu leyti sem hún opinberar sig í sögunni,
hefur einkum einstaklingana að verkfærum, annars vegar í sameiningu þeirra við siðleg-
an veruleika, hins vegar í sjálfu einstaklingseðli þeirra, þá birtast einstaklingarnir einnig
sem gagnþrungnir hugmyndinni, svo að öll þróun þeirra og ástand tjáir áfanga hennar.
Þetta á áreiðanlega við um alla einstaklinga, án tillits til stöðu þeirra af völdum aðstæðna,
upplags o. s. frv., en einkum þó aðeins í tengslum þeirra sem hluta eða lima hins siðlega
veruleika, en ekki í einangraðri sjálfsveru; og í þessum skilningi birtist hugmyndin í
múgnum.
Sjálfur mundi ég hins vegar endursegja orð Gríms eitthvað á þessa leið:
Á sérhverju tímabili sögunnar mótar ein meginhugmynd gervallt mannlífið, vísindi og
skáldskap ekki síður en stjórnmál og sögu. En nú er öll sagan mannanna verk, hvort held-
ur sameinaðra í siðuðu samfélagi eða sundraðra sem sjálfstæðra einstaklinga. Af þeim
sökum virðist hver einstaklingur gagntekinn af tíðarandanum, án alls tillits til stöðu hans
í samfélaginu af völdum aðstæðna eða upplags. Tíðarandann má ráða af ævi og ástæð-
um hvers einasta manns. Einkum á þetta við um einstaklingana sem félagsverur. í þeim
skilningi mótar tíðarandinn alþýðu manna.
Og hyggjum nú að kenningunni.
Orð Gríms sjálfs og hin ímyndaða þýðing Jóhanns Páls einkennast mest
af uppskafningu. Grímur beitir hóflausum líkingum sem á köflum verða næsta
skoplegar: „þá birtist hugmyndin sem hið lífræna miðlögmál, sem myndar
svipbrigði tímans og slær í útjöðrunum“. í þessu tilviki er meginlíkingin sú
að tíðarandanum er líkt við hjartað sem þó er kallað „lífrænt miðlögmál“
303