Tímarit Máls og menningar - 01.07.1976, Blaðsíða 103

hliðstæð, þótt talsverð tilbreyting sé í
sögum þeirra, og svo eru dómendur
jafnan þeir sömu, og viðtakendur í
kóngsins Kaupmannahöfn.
Texta þessarar bókar og margra
skyldra má til hægðarauka skipta í fimm
flokka eftir afstöðunni til heimildanna
og meðferð þeirra:
1) Það sem var. Hér er annars vegar
um að ræða beinar tilvitnanir til heim-
ilda, hins vegar endursögn staðreynda
sem þar er greint frá. Þessi þáttur er að
sjálfsögðu hrygglengjan í bókinni. Fljótt
á litið mætti virðast sem þetta sé sá
þáttur bókar sem höfundur leggur
minnst til frá sjálfum sér, og á vissan
hátt er það svo, en þó ber hins að gæta
að einmitt í vali og úrvinnslu heimild-
anna ráðast örlög slíkrar bókar. Það má
kalla sagnfræðilegt viðfangsefni að
kanna hversu rétt frásögn höf. sé, hversu
trúr hann sé heimildunum, hvort hann
skjóti einhverju mikilvægu undan eða
láti sér sjást yfir það. Til þess að gagn-
rýna þá hluti af fullu viti og sanngirni
þyrfti að fara í fótspor höfundar og leita
til heimilda hans. Það leiði ég hjá mér
og vísa til sagnfræðinga. Þeim verður
það því auðveldara sem höfundur hefur
tekið þann ágæta kost að láta prenta
tilvísanir til heimilda á spássíum. Þetta
er þó ekki aðeins kostur fyrir sagnfræð-
ingana. Fyrir venjulegan lesanda hefur
það ómetanlegt gildi, einmitt við lestur
heimildasögu, að vita hvenær höfundur
sækir ákveðna staðreynd til heimilda og
hvenær hún er ágiskun hans eða diktur.
Hver sem kann að verða sérfræðilegur
dómur sagnfræðinga get ég ekki annað
sagt en að þessi þáttur í verki Björns
verkar allur hinn trúverðugasti, og það
mundi koma mér mjög á óvart ef ræki-
legri könnun heimilda breytti nokkru
sem máli skiptir í mynd hans af réttar-
fari í landinu og örlögum þeirra ein-
Umsagnir um beekur
staklinga sem urðu fyrir barðinu á þvi.
2) Það sem hlýtur að hafa verið. Með
því að tengja saman staðreyndir sem
skjalfestar eru i frumheimildum og það
sem vitað er um mannlegt eðli, aðstæð-
ur, siði og hætti samtímans getur höf-
undur heimildasögu samið frásögn sem
í sjálfu sér er engin heimild fyrir en
hlýtur þó að vera nokkurn veginn rétt.
Hér koma t d til álita svo hversdagsleg-
ar staðreyndir sem þær að menn þurfa
að éta, sofa og skýla sér fyrir veðri og
vindum. Þótt við höfum t d enga beina
heimild um það hvernig Magnús Gísla-
son amtmaður ferðaðist til dómþings á
Þingvöllum á ákveðnu sumri, hvað
hann át, né hvernig hann var klæddur,
þá vitum við með vissu að menn ferð-
uðust ríðandi um Island á þessu tíma-
bili og talsvert er vitað bæði um klæða-
burð, mataræði og viðlegubúnað höfð-
ingja á þessum tíma. Það er einn af
kostum Haustskipa hve vel er á slíku
efni haldið, eins og höfundar var reynd-
ar von og vísa. Heimildanotkun af
þessu tagi gefur höfundi kost á að gera
sögu sína skynrænni og um leið Iæsi-
legri en sagnarit eru að jafnaði, þ e a s
þau sem gerð eru samkvæmt nútíma-
kröfum. Vinnuaðferð Snorra og margra
sagnfræðinga fyrri alda var meira í ætt
við þá sem heimildasöguhöfundar nota
nú á tímum en sagnfræðingar. (Kannski
væri margt vitlausara en kalla Heims-
kringlu heimildasögu, a m k ef við telj-
um að Snorri hafi trúað vísunum.)
3) Það sem líklegt er að verið hafi.
Engin glögg skil eru milli þessa flokks
og hins síðasta þótt eðlismunur sé nokk-
ur. Hér finnst mér eðlilegt að telja frá-
sögn sem reist er á getgátum og líkind-
um um hvatir manna og viðbrögð, ýms-
ar athafnir og jafnvel inntak samræðna.
Slíkar getgátur verða aldrei sannaðar en
þær eru þó þess eðlis að rökum verður
197