Tímarit Máls og menningar - 01.07.1976, Blaðsíða 105

höfundur hefði brugðið yfir sig þéttari
hlutleysisblæju.
Staða sögumanns og „rödd“ hans í
verkinu leiðir hugann að stíl bókarinn-
ar. Höfundur hefur sem eðlilegt er hyllst
til að láta málfar hennar draga dám af
málfari aldarinnar, og þá einna helst
málfari bréfabókanna, því torfundnar
munu heimildir um mál þræla og mis-
indismanna ólærðra. Kansellístíllinn
fellur raunar ekki illa saman við stíl
höfundar sjálfs sem er í senn orðauðug-
ur og orðmargur, skrúðmikill og ekki
alltaf vafningalaus. Þessum stíl fylgja
bæði kostir og gallar. Hann er f jölskrúð-
ugur og gefur kost verulegra tilbrigða
allt frá látleysi til hátíðleika, nú eða
þá íróníu, en stundum er eins og hann
verði ofhlaðinn og missi marks.
Að lokinni þessari sundurgreiningu
bókarinnar, harla ófullkominni, er mál
til komið að spyrja spurninga um verk-
ið í heild: hvert stefnir það og hvernig
tekst til?
Eitt af meginmarkmiðum bókarinnar
er bersýnilega að sýna fram á það með
stuðningi í gömlum heimildum sem
lengi hafa verið sagnfræðingum og öðr-
um tiltækar að mikið vanti á að opin-
ber skilningur og túlkun á ákveðnu
tímaskeiði í sögu landsins (tímaskeiði
sem í rauninni hlýtur að vera miklu
iengra en þau 18 ár sem fjallað er um)
sýni rétta mynd af íslensku samfélagi.
Saga sem venjulega hefur verið lesin
sem saga um átök tveggja þjóða reynist
umfram allt vera saga um stéttskipt
samfélag þar sem eignastéttin hefur nær
takmarkalaus völd yfir lífi öreiganna,
og þeim völdum beitir hún án mannúðar
og réttlætiskenndar til að tryggja hags-
muni sína. I Haustskipum sjáum við að
réttarfar landsins og stofnanir, ekki síst
sú eldforna og rómaða stofnun, alþingi
Umsagnir um bcekur
við Oxará, eru í rauninni ekki annað en
skrípamynd af réttarfari og lítt dulbúin
valdatæki. Þá blasir það og við augum
að versti óvinur íslenskrar alþýðu er
þrátt fyrir allt ekki danskt konungsvald
og varla einu sinni danskt kaupmanna-
vald, heldur íslenskir höfðingjar. Um-
boðsmenn konungs hér, eigendur mik-
ils hluta jarðeigna, voru honum að því
skapi ómannúðlegri sem upplýsingin
hafði látið þá ósnortna. Að þeir hafi
verið almúga verri en kaupmenn er þó
mín túlkun og sjálfsagt álitamál. Megin-
atriði er að í stéttabaráttunni eru þessir
þrír flokkar: konungsvald, kaupmanna-
vald og innlent höfðingjavald, sameigin-
legur flokkur andskota alþýðunnar. Nú
er ég vitaskuld ekki að halda því fram
að Björn Th. Björnsson hafi orðið fyrst-
ur til að koma auga á þetta. Þennan
skilning leiðir svo sem sjálfkrafa af
marxistískri söguskoðun og hann hefur
komið fram bæði hjá sagnfræðingum
og í heimildabókmenntum, en mér er
ókunnugt um annað rit en Haustskip
þar sem réttmæti þessa söguskilnings sé
leitt svo óhrekjanlega í ljós.
Bókin hefur tvímælalaust verulegt
gildi sem sagnfræði og gagnrýni á sagn-
fræði en mestu varðar þó að hún hlýtur
að vekja nútímaíslending til umhugsun-
ar um vandamál sem knýja á hér og nú.
Við lifum í heimi þar sem mikið er af
ófögru réttarfari af svipaðri gerð og lýst
er í Haustskipum en lifum jafnframt í
sælli vitund um að allt slíkt sé okkur
harla fjarri; má mikið vera ef stór hluti
þjóðarinnar telur ekki að rangindi og
ofríki brjóti í bága við „íslendingseðl-
ið“. En hvað eigum við að halda um
hið íslenska „réttarríki" á 18. öld og
valdsmenn þess (menn sem mikils virt-
ar ættir eru frá komnarl)? Skyldi það
geta frætt okkur eitthvað um íslendings-
eðlið? Getur verið að þeir hlutir sem
199