Tímarit Máls og menningar - 01.03.1979, Blaðsíða 114

Tímarit Máls og menningar
sjálfur" fer að prédika í stað þess að láta persónur á borð við Njál eða
Olaf pá flytja boðskapinn. í öðru lagi er það títt í ræðum manna, þegar
um almenn og algild sannindi er að ræða, að setningar séu ópersónulegar.
Þá er frumlagið oft fornafn (sá er svinnur er sig kann; verður hver lengst-
um með sjálfum sér að fara) ella þá önnur óákveðin orð, svo sem maður,
margur, fár o. s. frv. (margur er dulinn að sér; fár bregður hinu betra, ef
hann veit hið verra). Og stundum er setningin án geranda, eins og t. a. m.
í hinztu orðum Snorra Sturlusonar: „Eigi skal höggva“, sem er ekki ein-
ungis viðvörun til árásarmannsins, sem er í þann veginn að veita Snorra
banahögg, heldur einnig íslenzk mynd boðorðsins, sem er almenns eðlis:
„Þú skalt eigi mann vega.“ Orð Snorra eru þannig tvígild: annars vegar
lúta þau að sérstökum atburði og ákveðnum manni og hins vegar fela þau
í sér kristin sannindi um helgi lífsins. Mér þykir rétt að geta þessa hér í því
skyni að minna menn á, að oft er næsta auðvelt að einangra og skilgreina
ýmsar hugmyndir í sögunum.
Þegar við höfum í huga, að Islendingasögur sömdu menn sem voru
menntaðir á þeirrar tíðar vísu, þá er ekki að ófyrirsynju þótt forvitnum
lesanda verði á að spyrja: Hvers konar áhrifa frá skólabókum gædr í sög-
unum? Er unnt að benda á einstakar setningar og hugmyndir í þeim, sem
hægt er að rekja til skólanáms? Hér er um býsna skemmtilegt og þó lítt
rannsakað viðfangsefni að ræða, en tilgangur þessarar greinar nær ekki
öllu lengra en að vekja athygli á einu slíku riti, sem aldrei hefur verið
réttur sómi sýndur.
Hugsvinnsmál eru íslenzk þýðing á latnesku spekikvæði, Disticba Ca~
tonis, sem ort var af heiðnum manni, sennilega á þriðju öld eftir Krists
burð. Kvæði þetta var um margar aldir notað í skóliun víðsvegar um álf-
una í tvenns konar tilgangi: að kenna byrjöndum latínu og að innræta
þeim siðræn verðmæti tun leið. Lameska gerðin er einstaklega vel fallin
til að gegna báðum hlutverkum: málið er skýrt og látlaust og setninga-
skipun öll í einfaldara lagi, en á hinn bóginn er boðskapurinn mannlegur
og kreddulaus að kalla. Lítill vafi gemr leikið á því, að kvæðið var notað
í íslenzkum skólum allt frá því á ellefm öld og fram á hina nítjándu. Elzta
tilvitnunin til Disticha Catonis í íslenzkum rimm sem mér er kunn er í
Staffræðinni fornu frá því um miðja tólftu öld, enda mun latneska kvæðið
hafa verið ein af námsbókum höfundar eins og annarra íslenzkra mennta-
manna tun þær mundir. Um Staffræðina verður síðar getið í þessari grein.
Undir lok fjórtándu aldar er Disticha getíð „með glossa“ í skrá yfir bækur
104