Tímarit Máls og menningar - 01.07.1980, Blaðsíða 85

,,Von um virdingu fyrir sjálfum mér“
lifði sjálfur. Stutt skáldsaga Dagsbrún, sem Theódór birti árið 1915 í kverinu
Dagrúnir (undir dulnefninu Valur), rekur í stórum dráttum ævi hans sjálfs,
æskuár í Flatey (Breiðey í sögunni), hákarlalegur við Eyjafjörð, hjúskap og basl
í Skagafirði, hvorttveggja svo ömurlegt, að staðgengill Theódórs í sögunni er að
hugsa um að fyrirfara sér rétt eins og höfundur sjálfur þegar vonleysi örbirgð-
arinnar þyrmir yfir hann á því eymdarkoti Mosfelli i Gönguskörðum í byrjun
aldarinnar (7 verum, 299). En einmitt þegar svo er komið lætur Theódór
skáldskapinn taka allt aðra stefnu en veruleikinn gerði: meira um það síðar.
Theódór dregur enga dul á það sjálfur hvaðan efniviðurinn í sögur hans er
kominn. Stundum hleypur hann yfir ákveðna reynslu í sjálfsævisögunni með
tilvísun til þess að hann sé búinn að fjalla um hana í skáldsögu, honum finnst
sjálfsagt að þessar tvær tegundir texta bæti hvor aðra upp: „Lífið í gömlu
Bolungarvík hafði mikinn og þungan svip, stórbrotinn og karlmannlegan, og
væri þess vert að því væri vandlega lýst. En hér vil ég aðeins vísa til skáldsögu,
þar sem ég hefi reynt að lýsa því. Heitir hún Gríma og birtist í Lögréttu“ (/
verum, 308).
Um leið finnst Theódóri einatt að það sé ljóður á ráði hans við sagnasmíð hve
mjög hann er bundinn atvikum ævi sinnar. Þegar hann segir föður sínum frá
ritstörfum sinum fyrst (árið 1905) tekur hann þetta fram: „Það sagði ég honum
að ég fyndi nú, hve illa ég stæði að vígi að ráðast í þetta alveg menntunarlaus, og
gæti ég ekki haft frá öðru að segja en því, er kæmi fyrir sjálfs min augu“ (/
verum, 349). Þessi játning gefur góða hugmynd um það, hvernig Theódór
sjálfur skildi sinn höfundarvanda, og er nytsamur lykill að verkum hans.
En það er ekki aðeins efniviðurinn sem er hinn sami í skáldsögu og ævisögu.
Lífsskilningurinn er hinn sami, mat á gæðum og gildum. Ekki síst skilningur á
því sem vekur mönnum velsæld, ánægju og gleði, er eftirsóknarvert.
Erfiðismaðurinn Theódór Friðriksson víkur hvað eftir annað að nauðsyn þess
að verða stór og sterkur. Grímsi i Grímu „hafði mikla löngun til að verða sterkur
og stælti sig með ýmsum átökum þegar hann kom því við“ (Gríma, 41). Ungir
menn i bókum hans leggja á sig aflraunir og svolgra í sig hákarlalýsi til að verða
eins og Nonni i JJtlagar „tápmikill og nýtur maður og guggna ekki við
neitt“ (85). Á leiðinni til þessara manndómsmarkmiða er matur ákallaður af
meira kappi og virðingu en dæmi eru til hjá öðrum höfundum. Allar bækur
Theódórs eru fullar af lofi um spikfeita bringukolla, hval, kútmaga, heilagfiski,
egg og fugla. Og ef ekki er verið að mæra sjálf matvælin, þá er mjög skorað á
sögujsersónur að éta vel til að verða menn með mönnum. Svo sannarlega
hafa þessar bókmenntir sterkt jarðsamband. Það vakir í þeim hiklaus skilningur
207