Tímarit Máls og menningar - 01.07.1980, Blaðsíða 94

Tímarit Máls og menningar
I þessari sögu er sú lífsreynsla sem I verum segir frá gerð miklu grimmari og
átakanlegri, en þó ekki í nafni réttlátrar reiði, heldur í klökkum anda sjálfs-
vorkunnar og svo þeirrar fyrirgefningarspeki sem Einar H. Kvaran boðaði í
sögum sínum.
Nú líður fram tíminn og tólf árum síðar gefur Theódór Friðriksson út
skáldsögu sem heitir Ltf og blóð (1928). Þar segir frá Brandi kaupmanni á
Osnum, hinum versta harðstjóra og svíðingi, sem hefur orðið ríkur á alls kyns
klækjum, m. a. því sígilda ráði að selja brennivín á okurverði í landlegum. En
aðalpersóna sögunnar er Hallgrímur, verkamaður sem býr við sult og seyru og
mikla ómegð í skúrræfli upp á náð kaupmanns. Hann hefur rifist við prestinn
um trúmál, vekur tortryggni granna sinna með skriftum og á það til að „rjúka
upp með stórmennsku“ (29) og úthúða mönnum og málefnum. En þegar sagan
hefst er mjög af honum dregið. Hann er orðinn svo háður Brandi kaupmanni að
hann þorir ekki að ganga í verkamannafélag, sem hjarir þar á Osnum við lítinn
orðstir. Hann hefur gefist upp, er „beygður og niðurbrotinn . . . Buxnadrusl-
unum hélt hann uppi með snærisspotta . . . Tærnar stóðu jafnvel fram úr skóm
og sokkum og voru sokkarnir signir niður og göndluðust í hrukkum um
mjóaleggina eins og beyglaðir járnhólkar“ (39). — En þess er að geta, að
Theódór leggur jafnan mikla áherslu á að þrifnaður og sæmilegur útgangur sé
ein höfuðforsenda fyrir því að menn geti haldið höfði uppréttu.
En nú kemur í plássið rikur og dularfullur Vestur-Islendingur Stevenson að
nafni, hinn vaskasti maður og hefur á leiðinni gert sér lítið fyrir og bjargað
einkadóttur Brands kaupmanns, Þrúði, frá drukknun. Stevenson er reyndar að
vitja æskuslóðanna þar á Ósnum, og það vill svo vel til að hann er æskuvinur
Hallgríms og á harma að hefna á Brandi kaupmanni. Stevenson getur auðveld-
lega slegið tvær flugur í einu höggi. Hann ákveður að reisa Hallgrím á fætur,
kemur óvænt inn í hreysi hans og réttir honum „þykkan seðlabunka" til að
greiða með gamla þakklætisskuld og til þess að efla Hallgrím til dáða gegn valdi
kaupmanns:
„Haltu áfram með lífsskoðanir þinar eins og innri rödd þín segir þér, og svo
hagar þú göngu þinni með fullri djörfung og karlmannslund. Úr þessu ættir þú
ekkert að vera upp á Brand kaupmann kominn" (52).
Það er ekki að því að spyrja: nú hressist Hallgrimur allur við. Það er sem hann
„hefði stigið upp úr einhverskonar endurfæðingarlaug" (53). Skuldlaus maður
og kýreigandi gengur hann á fund Brands kaupmanns og segir honum til
syndanna fyrir hans ránsskap, falsað bókhald og fleira þessháttar:
„Þér hafið skopast að öllu mínu stríði og hafið haft mig í þjónustu yðar eins
216