Tímarit Máls og menningar - 01.07.1980, Síða 92

Tímarit Máls og menningar
V
En þá er enn ekki sagt frá því sem mestu varðar um þau stakkaskipti sem
efniviður lífsreynslunnar tekur eftir því, hvort Theódór Friðriksson er að skrifa
endurminningar sínar undir fullu nafni eða þá skáldsögur. I verum einkennist
blátt áfram af þeirri viðleitni að sem flestu sé til skila haldið af því sem minnið
leyfir (um leið er ljóst, að ýmsu er sleppt af þeirri kurteisi og tillitssemi sem
íslenskt nábýli ýtir undir). Theódór Friðriksson lætur í ljós samúð með dugn-
aðarmönnum og fátæklingum, andúð á stórbokkum, sukki og solli — en öllu er
því fremur í hóf stillt. Þórbergur Þórðarson finnur þá skýringu á því, hve
friðsamur Theódór er í ævisögunni, að hann botni ekkert í þjóðskipulaginu,
„lífsskilningur hans virðist ærið þröngur, jafnvel allt að því í óvenju mikilli
þoku“ (177).
En í smásögum og skáldsögum sínum er Theódór Friðriksson kominn í
annan stakk. Þar er hann með tilstilli persóna, sem hann hefur falið sérstakt
umboð sitt, einatt að leita út fyrir þann þrönga hring sem ævikjörin, aðstæð-
urnar hafa dregið um líf hans. Hann segir á einum stað í ævisögunni um
smásagnagerð sína, að „þó ég bæri þungar áhyggjur af fátæktinni og öll aðstaða
mín væri á þann veg, að erfitt væri að bera höfuðið hátt, hafði ég þarna eignast
það, sem gaf mér von um ofurlítinn þótta og virðingu fyrir sjálfum mér“ (342).
Þessi uppreisn æru er ekki aðeins tengd því, að með því að gefa út bækur lyfti
hann huganum úr slori og þrældómi eða tylli sér á bekk með lærðum mönnum.
Theódór vinnur sigra sína sem rithöfundur með því að láta persónur sínar gera
og reyna ýmislegt það sem hann gat ekki gert sjálfur, fékk ekki að kynnast.
Arið 1910 er Theódór á Sauðárkróki og á mjög erfitt uppdráttar. En fyrsta
bók hans er komin út og hann heitir sjálfum sér því, að hann „skyldi reyna að
halda höfði“. Hann bætir við: „Hafði ég jafnvel meiri löngun til þess nú en áður
að storka þeim sem efnaðir voru“ (429). Um þetta leyti eru nágrannar hans
farnir að óttast að í sögunum sem hann er að semja „úr daglega lífinu" ætli hann
að taka í lurginn á Sauðkræklingum.og „var Kristjáni Gislasyni sérstaklega illa
við „þennan andskota" og vildi bæla hann niður. En ég brá grönum við öllu
slíku og lét það ekkert á mig fá“ (428).
Þetta dæmi er merkilegt. Ritstörfin, þó að þau hefðu ekki skilað nema nokkrum
fátæklegum, ofurviðkvæmum smásögum, höfðu þegar aukið öreiganum sjálfs-
traust. Hann bregður nú grönum við rausi kaupmanns, sem hann áður óttaðist.
En Kristján þessi Gíslason hafði óspart fært sér í nyt neyð Theódórs þegar hann
átti erfiðast í vondum kotum í Skagafirði og á Króknum. Það var sama hvað
214