Tímarit Máls og menningar - 01.07.1980, Síða 101

,,Von um virðingu fyrir sjálfum mer11
höfundar sem horfðu á hana í nokkurri fjarlægð pólitísks velvilja eða töluðu við
hana sem gestir. Einnig hún fær orð í eyra fyrir að vera haldin einhverju
tryllingsæði og alvöruleysi, skemmtanafysn, óstýrlátum fýsnum og allrahanda
menningarleysi. (Þessi samantekt er byggð á orðfæri opna bréfsins, Mistur,
58—79). Dagbjartur viðurkennir að fólkið sé að visu fórnarlamb aðstæðna eins
og það heitir:
„engin andleg verðmæti ná að þrífast í þessu pestarlofti og það eru síldar-
kóngarnir og braskararnir og þeirra fýlgifiskar sem hafa komið þessu afkáralega
sniði á bæinn“ (70).
En hvað sem þessum fýrirvara líður eru Dagbjartur og höfundur hans alls ekki
á þeim buxum að sýkna neinn, skjóta neinum undan ábyrgð. Þessi „sjálfsgagn-
rýni alþýðusinna“ kann að hljóma eins og Theódór hafi að sumu leyti séð
ákveðna þróun fýrir i þróun „lífskjarakapphlaups" svonefnds. En það er samt
alls ekki víst. Reiðilestur hans er almenns og siðferðilegs eðlis og einkennist
kannski fyrst og fremst af ótta sveitamannsins við annarlega lífshætti, við
breytingar sem hann skilur ekki lengur. Utkoman verður í senn sú, að þjóðin er
öll fallin í synd, og að framfarir eru yfir höfuð vafasamar. Dagbjartur segir í
uppgjöri sínu við samtíðina:
„Við getum náttúrlega ekki lokað augunum fýrir þessu sem kallað er tækni,
þessum svokölluðu framförum á sjó og landi, og okkur hefur verið þetta
lifsnauðsyn að breyta til, þar sem þjóðin hefur átt við ytri hörmungar að striða
öld eftir öld .. . Við byggjum skip og hús, leggjum vegi og byggjum brýr,
görgum þindarlaust í síma og etum og drekkum eins og á dögum Nóa. Nú er
það rannsóknarefni mannfræðinga, kynfræðinga og sálfræðinga og ég veit ekki
hvað margra fræðinga, hvort innræti mannskepnunnar hafi nokkuð batnað með
öllum þessum hraða og ytri lífsþægindum, sem sóst er eftir með því djöfullega
æði, sem fýlgir menningunni, en nái einstaklingurinn því ekki með bættum
lífsskilyrðum að hækka, stíga og verða að meiri og betri manni, — er þá ekki
unnið fýrir gíg“ (Mistur, 61).
Þessi viðhorf hafa við nýjar aðstæður reynst furðu lífseig eins og menn vita.
En Theódóri duga þau satt að segja fremur skammt i skáldsögunni. Hið
siðferðilega kapp Dagbjarts, staðgengils hans, fær nefnilega stundum skrýtna
útrás, og verður minna úr en efni virtust standa til.
Til dæmis að taka ætlar Dagbjartur að leika refsiengil á Siglufirði, hegna
illum síldarkóng og braskara sem hafði keypt stúlkuvesaling fýrir ónýtan þýskan
markaseðil, smitað hana af lekanda og barnað hana og gengur hún í sjóinn í
örvæntingu sinni, eftir að hafa gert Dagbjart að trúnaðarmanni sínum. En
223