Tímarit Máls og menningar - 01.02.1983, Síða 115

Bókmenntaviðhorf sósíalista
í byltingunni 1917 varð til mikil hreyfing í Rússlandi sem hét Öreiga-
menning (Próletkúlt). Sumir forystumenn hennar héldu því fram að hug-
myndaheimur manna ákvarðaðist beinlínis af efnislegum aðstæðum þeirra.
Verkalýður á stórum vinnustöðum er alltaf í samstarfi, og því hlyti hann að
hafa hugsunarhátt samstarfs, bróðurlegrar samhjálpar. Þessi hugsunarháttur
væri eðlisólíkur einstaklingshyggju borgarastéttarinnar og einyrkjabænda;
sem og valdboðshugsunarhætti aðals og klerka. Bókmenntir öreigastéttar-
innar hlytu að endurspegla þennan nýja hugsunarhátt hennar nú þegar á
tímum auðvaldsdrottnunar í heiminum, einnig ættu sannar öreigabók-
menntir að endurspegla reglubundna hrynjandi færibandavinnunnar í
hrynjanda máis eða skáldlegra mynda.
Þetta viðhorf er kallað vélræn efnishyggja eða dólgamarxismi. Marx,
Engels, Lenín, Trotskí, o.fl. börðust gegn því alla tíð.2) Því þótt tilvera okkar
sé ein heild, og framleiðsluhættir móti sögu hennar til lengdar, þá mótast
hún hverju sinni líka af menningarhefðum, hugmyndaheimi, stjórnmála-
ástandi, o.s.frv. Því er verkalýðurinn, einsog aðrar stéttir í auðvaldsþjóðfé-
lagi, yfirleitt haldinn borgaralegum viðhorfum, sem hvarvetna ríkja í þjóðfé-
laginu, og spretta af því. Ella væri verkalýðurinn löngu búinn að gera
sósíalíska byltingu.
En þessi dólgamarxismi er undirrót alþýðudekurs, þ.e. að gera ríkjandi
smekk alþýðu að hæstarétti um listaverk. Þetta er alltannað mál en það, að
taka mið af hugmyndaheimi þess sem maður er að tala við. Af misskilinni
alþýðuvináttu er hugarheimur kúgaðrar stéttar, hugarheimur sem endur-
speglar kúgunina, gerður að endanlegum mælikvarða á gott og illt, framsæk-
ið, róttækt eða borgaralegt. Augljóslega er varla hægt að ímynda sér
öfgafyllri íbaldsstefnu.
Meginatriði sósíalrealismans er sá boðskapur, að skáldverkið eigi að vekja
fólk til baráttu meðþvíað sýna baráttu, sýna verkalýðinn berjast stéttvísan í
samtökum sínum, sýna fyrirmyndarhetjur sem sigrast á tregðu og deyfð
stéttsystkina sinna, svoað verkalýðurinn taki höndum saman og sigri stéttar-
óvininn. Yfirleitt ríkir hér borgaraleg einstaklingshyggja, einsog t.d. í
Islandssögu Hriflu-Jónasar: einstök stórmenni stíga fram á sviðið og móta
fjöldann, Og þetta er kannski engin furða. Borgaraleg áhrif eru sínálæg,
einsog áður segir, og birtast þau ekki einmitt í boðun svona stefnu? Sýnir
það ekki heldur litla virðingu fyrir undirokuðum þjóðfélagshópum, að
halda að þeim hugkvæmist barátta fyrir réttindum sínum helst við skáld-
sagnalestur.
Auðvitað gætu orðið til mikil listaverk sem lýsa byltingarbaráttu — og
eru sjálfsagt til. En er ekki hrein hughyggja (snillingadýrkun) að gera ráð
fyrir að skáld dragi svoleiðis bara uppúr hugarfylgsnum sínum? Það er með
þetta einsog annað, skáld verða að þekkja efnið tilað geta skapað listaverk úr
því.
105