Tímarit Máls og menningar - 01.12.1984, Side 92

Tímarit Máls og menningar
löngun til mennta. Hann starfaði í þrjú ár við söfnun gúmíkvoðu í frumskóginum og
fór þá að skálda framhaldssögur urn Grábuga morðingja. Seinna komst hann á skip
sem sigldi um stórfljódn og flæktist inn í stofnun dagblaðs. Eftir það stofnaði hann
annað og skrifaði framhaldssögur í það um Sál Ijósalands og Ránið (1918).
Skáldið Castro var sjálfmenntaður og las með óskipulögðum hætti allt sem komst
í hendur hans af prentuðu máli, að hætti rithöfunda, en hnoðaði úr hinu ýmislega
efni bækur, misjafnlega vel færðar í stílinn. A meðan hann lifði hlaut hann fremur
slæma dóma hjá menntuðum gagnrýnendum einkum fyrir að hann sleppti óákveðna
greininum til að gera frásöguna óljósari eða ljóðrænni. Þetta fór í taugarnar á
bókmenntafólki sem sá ekki gildi skáldskaparins fyrir skorti á greininum. Svo skipti
frásagan um tíð, sem þótti óþolandi.
Engu að síður varð rithöfundurinn vinsæll meðal lesenda og erlendis. Þá sögðu
gagnrýnendur úr háskólunum, að hann batnaði í þýðingum. Nú hefur Castro legið í
tíu ár i gröf sinni en það virðist ganga í háskólaarf þetta með óákveðna greininn og
að skáldið gerði ekki stóran mun á beinni og óbeinni ræðu, persónurnar „týndust".
Nítján ára sneri Castro heim til ættlandsins, jafn snauður og hann hafði farið en
reynslunni ríkari. Hann iifði á því að skrifa blaðamat í dagblöð. I hjáverkum skrifaði
hann ritgerðir um margvíslegt efni sem hann gaf út í bók árið 1922. En 1928 kemur
út fyrsta stóra skáldsaga hans, Emigrantes, Utflytjendur, og tveimur árum síðar A
selva (Frumskógurinn). Hann öðlast persónulegan þroska og fer að ferðast um
landið, líkt og Laxness, að kynna sér aðstæður fyrir nýjar skáldsögur sem hann lætur
fjalla um bændur. Og þeir sem lesa og hafa komið á sögusviðið kannast við hvern
hól. Skáldið hefur viðað að sér ótrúlega miklu efni og raðað því saman á svo réttan
hátt að ritrýnendur finna ekki að neinu: steinarnir voru á sama stað og þeir voru í
veruleikanum. Þetta á einkum við skáldsöguna Terra fria (1934) Köld jörð. Með
bókinni Ala e a neve (1947) Ullin og snjórinn nær skáldskapur Castros hámarki, ef
hámark skáldsagna er það að verkin öðlist jafnvægi, að jafnt beggja verði af mannlífi
og náttúrunni. I bókinni A curva da estrada (1950) Bugða á veginum fjallar hann um
samvisku gamals sósíalista á Spáni, á árunum fyrir borgarastríðið, sem finnst hann
fjarlægjast stöðugt upphaflegt takmark og hugsjónir, vegna ytri þrýstings, svo nærri
liggur að hann snúist á sveif með falangistum. En hann afsalar sér völdum án þess að
svíkja vini sína. Sagan hér er byggð á sönnum atburðum, um meðferð spænsku
lýðveldisstjórnarinnar á bændum sem bjuggu í samfélögum stjórnleysingja. Þau
voru afar útbreidd um allan Spán og hötuð af borgaralegum frjálshyggjumönnum,
kommúnistum og fasistum. Þegar borgarastríðið braust út var fyrsta verk lýðveldis-
sinna að brjóta þau niður, og meira hugsað um það en að berjast gegn fasistunum
sem þeir urðu síðan að súpa seyðið af.
Bókin A missiao (1954) Sendiförin er skrifuð þegar nýraunsæið hefur náð undir-
tökum í verkum skáldsins. Þetta er stutt bók og vel sniðin og fjallar aðeins um eitt,
siðferðilegt vandamál sem persónurnar verða að leysa, hver með sínum hætti,
samvisku eða síngirni.
Castro glataði aldrei sjálfsvirðingu sinni, fremur en sannur alþýðumaður, og hann
flýði heldur ekki land undan Salazar. Hann dvaldi heima og stóð á sínu og lést árið
sem byltingin var gerð, 1974.
562
1