Tímarit Máls og menningar - 01.02.1985, Blaðsíða 22

Tímarit Máls og menningar
að hann hafi treyst sér of vel, ætlað sjálfan sig öruggari bardagamann en
hann var í raun og veru. Hann gerist sekur um ofdirfsku. Slíkt er einnig
ofmetnaður.“17
III.
Ef við kjósum að einfalda þennan ágreining til að létta okkur að hugsa um
hann, þá held ég að við getum séð í honum tvenns konar andstæður. Annars
vegar greinir menn á um orsakirnar til gerða sögupersóna, hvort þar ráði
örlög eða frjáls vilji
Hins vegar greinir menn á um mat á gerðum manna. Þar skilur á milli hvort
menn leggja hátt mat á dyggðir eins og
hetjuskap | í líúllæti
stolt I \ virdingu fyrir lífi
Nú hygg ég að finna megi vissan skyldleika með trú á örlög og háu mati á
hetjuskap annars vegar, sömuleiðis með trú á frjálsan vilja og mætum á
lítillæti. „Það er undarlegt, en engu síður margsannað af reynslunni, að trú á
óumflýjanleg örlög deyfir ekki kjark manna, heldur stælir hann“, segir
Sigurður Nordal.18 Ég hefði raunar tilhneigingu til að snúa þessu við,
finnast sambandið milli örlagatrúar og hetjuskapar rökrétt en efast um að
þess gæti mjög verulega í reyndinni.
Ennfremur má líklega finna góð rök til þess að kenna hugtökin sem ég hef
skipað til vinstri við heiðni en þau til hægri við kristni. Hér á landi er venjan
að nota Eddukvæði til að rökstyðja þetta. Því ætla ég til tilbreytingar að
benda á vitnisburð sem Peter Hallberg hefur notað. I Vitrunum heilagrar
Birgittu hinnar sænsku segir frá því að hún gisti nótt eina á bæ og heyrði þar
rödd sem sagði henni að heimafólk dýrkaði einhvers konar afguði og sækti
ekki kirkju. Síðan tók röddin að segja Birgittu hvernig hún ætti að leiða
þetta fólk á rétta braut, meðal annars átti hún að segja því að það væri ekki
gæfan sem stýrði hlutunum heldur guð.19 Hér er skýr samtímaheimild frá
miðri 14. öld um að þá tengdu Svíar örlagatrú við dýrkun annarra guða, það
hefur verið litið á hana sem leif úr heiðni.
Eg ætla annars ekki að dveljast frekar við trúarbrögð hér, enda er ég ekki
sérstaklega að leita að niðurstöðu um hvort hugmyndir Islendingasagna eru
heiðnar eða kristnar að ætt. Spurningin er hér einkum: Er hetjuskapur
dáður eða fordæmdur í Islendingasögum? Er lesendum sagnanna ætlað að
dást að fólki sem neitar að láta auðmýkja sig og flýja ofurefli? Eða standa
gerðir þessa fólks í sögunum sem víti til varnaðar?
Hér er vissulega erfitt að finna rök fyrir pottþéttum úrskurði. Alþekkt og
12