Tímarit Máls og menningar - 01.02.1985, Page 35

Saga og sibferbi
Þegar rómantískir hetjudýrkendur, eins og Sigurður Nordal, taka svona til
orða þá sýnist mér eðlilegast að þeir eigi við þær siðferðishugmyndir sem
orð og athafnir söguhetjanna sjálfra eru til marks um. Einungis útfrá þessari
forsendu er hægt að tala um „lífsskoðanir heiðinna manna“ eða „siðaskoð-
anir á söguöld", eins og gjarnan er gert. Þegar Hermann Pálsson, aftur á
móti, talar um siðferðishugmyndir sagnanna þá leggur hann allt annan
skilning í þau orð. Lykilatriðið í kenningu hans um siðfræði Islendinga-
sagna er að þær séu ritaðar í ákveðnum siðfræðilegum tilgangi og séu því í
eiginlegum skilningi siðfræðileg verk. Hann segir þannig um Grettis sögu
að „siðfræðilegt hlutverk sögunnar sé að kenna mönnum hvað skal varast og
hvað skal taka til fyrirmyndar." (HP, 1981: 69—70). Hermann er ekki á
höttunum eftir „lífsskoðunun hetjualdarinnar,“ enda þykist hann ekki vita
hvaða merkingu slíkt hugtak geti haft, heldur leitast hann við „að skýra
viðhorfin í sögunni útfrá menntun og verðmætum höfundarins sjálfs,“ (HP,
1966: 22) og „útfrá sjónarmiði þess kristna þjóðfélags sem ól þær.“ (HP,
1970: 31).
Muninn á þessum tveimur sjónarmiðum til siðferðishugmynda í Islend-
ingasögunum mætti hugsanlega skýra þannig að annað þeirra, hið rómant-
íska, leggi megináherslu á að lýsa hinu lifandi siðferði eins og það er, þ. e.
eins og það birtist í atburðum sögunnar og persónuleika söguhetjanna, en
hið húmaníska viðhorf leggi sig eftir meðvituðum sibzbodskap sögunnar,
þ. e. hugmyndum höfundar um það hvernig siðgæði menn attu að ástunda.
Því mætti síðan bæta við til skýringar að fyrra viðhorfið reyni að ráða í
siðferði þess tíma sem sögurnar eiga að gerast á, en hið síðara leiti fanga í
þeim siðgæðishugmyndum sem voru ríkjandi á ritunartíma þeirra. Þetta
væri þó of einföld skýring. Því er nefnilega haldið fram af fulltrúum beggja
sjónarmiða að það sé sagan sjálf sem öllu máli skipti. Þannig segir Olafur
Briem á einum stað þar sem hann skrifar um „lífskoðanir" Islendingasagna:
Við lestur sagnanna skiptir engu máli, hvort menn kjósa heldur að beina
huganum að ritunartíma þeirra eða sjálfri söguöldinni. Allt það, sem hér á
eftir verður sagt um lífsskoðanir Islendinga sagna, miðast ekki við neitt
ákveðið tímabil, heldur þau lögmál sem gilda innan verkanna sjálfra. (OB,
1972: 26).
Hermann Pálsson gagnrýnir hins vegar Olaf Briem og hans líka fyrir
túlkanir sem stingi „hastarlega í stúf við eðli frásagnanna og markmið.“
(HP, 1970: 33):
I stað þess að láta söguna tala sjálfa sínu eigin máli fálma þeir eftir vofum á
25