Tímarit Máls og menningar - 01.02.1985, Síða 75

Islendingaþœttir
tilraun til sátta kemur upp — Hreiðar færir Haraldi gjöf sem gerð er af
mikilli íþrótt — en, eins og Harris bendir á (1972:18), er hér í rauninni um
að ræða skopstælingu á sáttum, því gjöfin er níð og ekkert verður úr
sættunum. Hreiðar kemst þó undan og á fund Magnúsar, sem verðlaunar
hann fyrir að hafa gert Haraldi svívirðu.
Þrátt fyrir það að Hreiðars þáttur sé á margan hátt raunsæisleg frásögn
(Sbr. Faulkes: 1978, 5-6), stendur hann að ýmsu leyti nærri ævintýrum.
Hreiðar er kolbítur í fyrstu, en losnar smám saman úr þeim ham þegar hann
er kominn undir verndarvæng Magnúsar. Hvergi er í Islendingaþáttum
augljósari andstæða milli þeirrar virðingar sem íslendingur nýtur við komu
sína til konungshirðar og þegar hann fer þaðan. Hreiðar virðist vissulega
bera í sér manngildi sitt frá íslandi en það er vandlega hulið öðrum og að
verulegu leyti honum sjálfum. í samskiptum við konunginn kemur hinn
rétti maður smám saman í ljós. Viðurkenning konungs gengur svo langt að
hann gefur honum land og gerir hann þannig að eins konar lénsmanni, en sú
gerð er aðeins táknræn og konungur kaupir landið af honum aftur. Felst í
þessu viðurkenning á þeim takmörkum sem frama íslendinga í Noregi voru
sett, en jafnframt sýnir atvikið að sú viðurkenning sem tjáð er með gjöfum
og öðrum áþreifanlegum hætti er aðeins tákn þeirrar viðurkenningar sem
mestu varðar: viðurkenningar manngildisins. Samanburður konunganna
leiðir í ljós að Magnús er réttlátur og góðviljaður, andstætt Haraldi, en
jafnframt hefur hann mikilvægan konunglegan eiginleika: hann er skarp-
skyggn mannþekkjari, sér manngildið sem býr undir ytra gervi, en fátt var
konungi nauðsynlegra.
Frægastur allra íslendingaþátta er líklega Auðunar þáttur vestfirska, enda
segja fróðir menn að engin fornsaga muni hafa komið oftar út á prenti en
þessi þáttur. Auðunar þáttur minnir um margt á kristilega dæmisögu eða
exemplum sem ætlað er að leiða í ljós kristilegar dyggðir en þó kunna
mikilvægir efnisþættir að eiga rót að rekja til alþjóðlegra ævintýra.8 Engu að
síður er hann ósvikinn íslendingaþáttur og hentar vel til að draga fram að
það er ekki atorka við berserkjadráp eða afrek af því tagi sem mestu máli
skiptir í samskiptum við konunga, heldur það heil-lyndi eða integritas sem
einkennir gildan mann og gegnan. Fljótt á litið virðist Auðunn vera maður
haldinn heimskulegri þráhyggju: hann hefur tekið það í sig að færa Dana-
konungi hvítabjörn að gjöf, ver til þess allri eigu sinni að kaupa björninn og
stofnar lífi sínu í margfalda hættu til að koma honum á leiðarenda. Af hverju
í ósköpunum lét hann sér ekki nægja að færa Noregskonungi bjarndýrið?
Ekki er hægt að sjá að meiri viðurkenningar eða virðingar hafi verið að
vænta af Sveini Danakonungi en Haraldi Noregskonungi. Þetta kann að
mega skýra frá upprunasjónarmiði, þegar raktar eru rætur þáttarins, og
TMM V
65