Tímarit Máls og menningar - 01.02.1985, Síða 93

Gltepur og refsing
Þetta er sálfræðileg skýrsla um glæp og gerist á þessu ári. Ungur maður úr
smáborgarastétt, sem hefur verið vikið úr háskóla, lifir í mikilli fátækt og fyrir sakir
léttúðar og reikulla skoðana hefur hann látið undan nokkrum undarlegum og
„ófullgerðum“ hugmyndum sem berast um í loftinu og hann ákveður að komast í
einu stökki út úr afleitri stöðu sinni. Hann ákveður að drepa kerlingu eina, ekkju
eftir skrifara, sem lánar peninga með okurvöxtum. Kcrlingin er heimsk, heyrnarlaus,
sjúk, ágjörn og þrælar út yngri systur sinni sem er vinnukona hjá henni. „Hún er
gagnslaus", „til hvers lifir hún“, „er hún nokkurri sál gagnleg?“ osfrv. — þessar
spurningar villa um fyrir unga manninum. Hann ákveður að myrða hana og ræna til
að gera hamingjusama móður sína, sem býr úti á landi, og bjarga systur sinni undan
girndarásókn óðalsbónda eins sem hún er í vist hjá, til að ljúka námi, halda til
útlanda og vera upp frá því heiðarlegur og skapstyrkur maður við uppfyllingu
„mannúðarskyldu sinnar gagnvart mannkyninu". Og með því vill hann „bæta fyrir
glæpinn" ef þá er ástæða til að kalla glæp það sem hann hefur gert heyrnarlausri,
heimskri, illri og veikri kerlingu, sem veit ekki sjálf til hvers hún lifir á jörðunni og
mundi kannski verða sjálfdauð eftir mánuð eða svo.
Dostoévskí lýsir því svo, hvernig unga manninum tekst að framkvæma
glæpinn fljótt og vel og næstum því mánuður líður og enginn grunur hefur
fallið á hann:
En óleysanlegar spurningar rísa upp gegn morðingjanum, tilfinningar sem hann
hafði áður ekki hugboð um þjaka hjarta hans óboðnar. Sannleikur guðs, lögmál
jarðlífsins sigra, og svo fer að hann neydist sjálfur til að gefa sig fram. Hann er
neyddur til þess til þess að komast aftur til manna þó svo hann farist í þrælkunarbúð-
um, sú tilfinning að vera slitinn frá mannfólkinu, sem hann fann fyrir strax og hann
hafði framið glæpinn, hefur orðið honum óbærileg kvöl. Lögmál sannleikans og
mannlegt eðli hafa sigrað, þau drápu sannfæringu hans, jafnvel án þess að hann
snerist til andófs. Glæpamaðurinn ákveður sjálfur að taka á sig þjáningu til að
afplána verknað sinn.
Að lokum bætir Dostoévskí við athyglisverðum athugasemdum í þá veru,
að hann sé ekki að spinna neitt upp, það efni sem hann hefur valið sér eigi
sér djúpar rætur í samtíðinni. Hann svarar fyrirfram ásökunum um ýkjur og
öfgar með tilvísun í síðustu fréttir — og því má skjóta hér inn, að rannsóknir
á samtíð skáldsögunnar, ekki síst á ýmsum glæpamálum, taka undir við
rithöfundinn sjálfan í þessu efni:
Nokkur dæmi sem orðið hafa upp á síðkastið hafa sannfært mig um að söguefni
mitt er alls ekki sérviskulegt né heldur það að morðinginn er þroskaður vel og hefur
jafnvel góðar tilhneigingar. I fyrra heyrði ég í Moskvu um stúdent sem rekinn var úr
háskólanum eftir málið fræga þar; hann ákvað að ræna póstinn og myrða póstmann.
I blöðum okkar má finna mörg merki um óvenjulega ringulreið hugmynda, sem ýtir
83